آشنایی با ساز چنگ ایرانی و انواع آن

چنگ یا هارپ قدیمی ترین ساز تار دار ایرانی است و نام آن در بسیاری از کتاب‌های باستانی آمده است. در اسناد حجاری های بابل، آشور، در حدود هشت قرن پیش از میلاد مسیح، نشان هایی از این ساز در دست نوازندگان دیده می شود.

مبدا چنگ به میان رودان برمی گردد و نخستین چنگ 3500 سال پیش از میلاد مسیح در سومر یافت شده، در نگاره های تخت جمشید ایران باستانی نیز نقش هایی از چنگ دید می شود همچنین در نقش بر جسته طاق بستان نیز نوازندگان چنگ نیز دیده می شود. در دوره ساسانیان چنگ محبوب ترین و معروف ترین ساز بوده و در شاهنامه فردوسی نیز به فراوانی از آن نام برده شده است. موسیقی دان معروف دربار خسرو پرویز ” نکیسا” در نواختن آن مهارت تام داشته است. چنگ های آن زمان 7 تا 11 دسته داشته است. تصویر چنگ در تمام آثار باستانی ایران از هخامشیان تا سلوکیان دیده می شود.

در کل چنگ یک ساز رشته ای است که با انگشت نواخته می شود و تکنیک نوازندگی آن در جهان هشت انگشتی است. اما در ایران و بر اساس مستندات باستانی، ده انگشتی است.

ساختمان چنگ

چنگ ساز زهی زخمه ای است و به صورت تک نوازی و گروه نوازی کاربرد دارد. شکل قرار گیری سیم ها نسبت به صفحه صدا عمده ترین تفاوت آن با ویلون، گیتار، قانون و … است. زه های چنگ از جنس روده، سیم و یا نایلون است.

یک قاب مثلث شکل که ضلع عقبی، جعبه تقویت کننده صدای ساز، ضلع بالایی، به خطی منحنی که سیم ها بر روی آن ثابت می شوند و ضلع جلویی، مانند ستونی استوار و نگهدارنده دو ضلع دیگر می باشد. سیم ها اغلب از روده گوسفند و برای صداهای بم از فولاد ساخته شده. هر سیم یک صوت را تولید می کند که حدود 50 سیم است و به موازات ستون جلویی کشیده شده اند.

هر هفت سیم پشت سر هم رنگ های متفاوتی دارند و در هفت سیم بعدی همین رنگ ها عینا تکرار می شود. در انتهای تحتانی جعبه تقویت کننده جلوی پای راست 4 و جلویی پای چپ 3 پدال وجود دارد. با هر هفت پدال تمام نت های هارپ را دوبار و هر بار نیم پرده کروماتیک می توان بالا، پایین برد.

انواع چنگ

انواع چنگ از نظر نوع الگو و فرم

ارکستری یا چنگ پدالی
سنتی (چنگ، سلتیک)
باستانی
تزئینی

چنگ زاویه دار
چنگ منحنی
چنگ دن
چنگ کندوگ
چنگ ون کنار ساسانی
چنگ سیر

نوازندگی چنگ

خیلی شبیه به نوازندگی پیانو است، نوازندگی هر قطعه ای روی چنگ صدای بسیار زیبایی خواهد داشت. تنها در 5 دقیقه نوازندگی با چنگ می توانند صدای دلنشین تولید کرد. بنابراین تمرین و یادگیری آن دلچسب و تمرین و کسب مهارت در آن سرگرم کننده است.

کوک چنگ
در اثر تغییرات دما و رطوبت هوا چنگ باید کوک شود، برای اینکه ساز کمتر نیاز به کوک شدن داشته باشد باید فاصله زمانی بین دفعات کوک کردن کمتر باشد.

چنگ از جنس الیاف کربن کمتر نیاز به کوک شدن دارد و چنگ از جنس چوب کوک بیشتری نیاز دارد. زیرا چوب نسبت به دما و رطوبت محیط حساس تر، نسبت به کربن است. سیم های چنگ هر یکی و سال یکبار باید عوض شوند. زیرا صدای تولید شده توسط سیم های چنگ شفافیت خود را از دست می دهد و حالت گرفتگی پیدا می کند.

ویژگی های صدا در ساز چنگ

علائم، درخشان، طنین اندازه، صریح و شفاف، متالیک، دل نشین، کوتاه، صدای کامل و پر، تیره، تیز، سخت، صدای ریزش، آبشاری، صدایی گرم.

نوازنده های معروف چنگ

عبدالعلی باقری‌نژاد، آذرنوش صدر سالک، الیزبار (Alizbar)، سلطان محمد چنگی، آنا ماریا راونوپولسکا

آیا نواختن ساز چنگ دشوار است؟

در بین دسته بندی سازهای زهی کمانچه و ویولن جز سخت ترین سازها هستند، اما ساز چنگ جزو سازهای آسان و روان محسوب می شود و حتی هنرجویان مبتدی که دانش موسیقیایی کمی دارند می توانند به آسانی این ساز را بنوازند و با ساز چنگ صدای خوب و دلنشینی ایجاد کنند.
به علت اینکه کار با انگشتان در پیانو و چنگ بسیار مشابه است به طوری که راست دست یا چپ دست بودن نوازنده اهمیتی ندارد و از دو دست به یک صورت استفاده می شود بنابراین یادگیری ساز چنگ برای نوازندگان پیانو کمی آسانتر است