آشنایی با ساز کمانچه

ساز کمانچه سازی است که مانند ویلون با آرشه نواخته می‌شود و از سازهای زهی-آرشه‌ایی به شمار می‌رود. این ساز 4 سیم دارد که با یکدیگر موازی است و از روی خرکی که روی پوست کاسه ساز است رد می‌شوند. در کتاب سرگذشت موسیقی ایران، روح الله خالقی کمانچه را تکامل یافته ساز رباب می‌داند.

صدای ساز با کشیدن آرشه بر زه(سیم) تولید می‌شود و معمولا از چوب گردو، توت و افرا ساخته می‌شود.

این ساز در مناطقی مانند شمال خراسان،گلستان، مناطق ترکمن نشین و کتول، دامغان، مازندران، گیلان، طالقان، آذربایجان غربی و شرقی، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کرمانشاهان و فارس بیشتر متداول است.

تاریخچه ساز کمانچه

کمانچه از سازهای اصیل ایرانی است که علاوه بر ایران در کشورهای مجاور نیز نواخته می‌شود. در دوران قاجار کمانچه همانطور که از نقاشی‌های کاخ چهل‌ستون در اصفهان مشخص است، از اهمیت ویژه‌ایی برخوردار است.
کمانچه در ترکمن با نام قیچاق، در کرمانشاه به نام موکش، در لرستان به نام تال و در عربی کمنجا و کمنجه گفته می‌شود، البته با هم کمی تفاوت دارند. مثلا قیچاق ۳ سیم دارد و از نظر اندازه کمی کوچکتر است.

در کتاب موسیقی و موسیقی‌دان‌ها ، پروفسور آلبرلاوینیاک، قدیمی‌ترین ساز، سازی است که با آرشه نواخته می‌شده‌است و حدود 5 هزار سال قبل از میلاد مسیح، در زمان راوانا پادشاه سیلان ابداع شده‌است.

ابونصر فارابی در کتاب موسیقی الکبیر در قرن چهارم هجری، برای اولین بار از کمانچه با نام عربی رباب یاد می‌کند. در زمان صفویه و قاجاریه نیز جز سازهای اصلی و رسمی موسیقی ایران بوده‌است.

جالب است بدانید اولین صدای ضبط شده از کمانچه به قرن 20 میلادی برمی‌گردد. البته عده‌ایی از تاریخ‌نگاران غژک یا غیچک را ریشه ساز کمانچه می‌دانند که قبل از اسلام در ایران وجودداشته‌است و هنوز در برخی نقاط سیستان بلوچستان دیده می‌شود. کمانچه نسخه اصلاح شده این ساز است و غژک سیم‌های زیادی داشته‌است.
کمانچه در آذرماه 1396 با همت سازمان میراث فرهنگی در سازمان یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌است.

ساختار ساز کمانچه

اندازه ساز از پایه فلزی تا صراطی یا همان قسمت بالای سرپنچه حدود 75 سانتی‌متر است. چوب، پوست، فلز و استخوان از اجزای به‌کاررفته در ساز است.

کاسه طنینی: کاسه‌ای تقریبا کروی شکل و توخالی و معمولا از جنس چوب توت است و به صورت ترکه‌ایی (تکه‌های باریکی از چوب که کنار هم چسبیده می‌شود) که سطح بالایی آن باز است و روی آن پوست کشیده شده‌است و سطح بالایی آن دهانه بازی وجوددارد و خرک روی آن قرار دارد.

قطر کاسه معمولا حدود 20 سانتی‌متر است. گاها سطح بیرونی کاسه را قطعاتی از صدف یا استخوان صرفا برای زیبایی تزئین می‌کنند. در برخی از کمانچه‌های محلی پشت کاسه ساز نیز برای ایجاد صدای قوی‌تر باز است.
پوست: روی سط بالایی ساز کشیده می‌شود و از قسمت نازک پوست حیواناتی مانند آهو، بره و بز یا برخی موارد ماهی تهیه می‌شود.

خرک: از جنس چوب یا استخوان ساخته می‌شود و تقریبا شبیه به خرک تار و نه کاملا عمود بر سیم‌ها قرار گرفته‌است. با ارتفاع 2 و طول 4 سانتی‌متر که توسط دو پایه کوچک روی پوست قرار می‌گیرد. خرک کمی کج نصب می‌شود تا طول سیم اول را کمتر و طول سیم چهارم را بیشتر کند. فاصله بین سیم‌ها نسبت به یکدیگر توسط شیارهای روی خرک ثابت نگه داشته‌می‌شود.
دسته : از چوب گردو و به صورت لوله‌ایی توپر از جنس چوب با قطر 3 و طول 25 سانتی متر که به صورت مخروطی وارونه خراطی می‌شود و قطر در محل دسته کمتر می‌شود، و بین کاسه و سرپنجه قرار می‌گیرد. البته دسته فاقد پرده است. زاویه اتصال دسته با کاسه در صدای کمانچه بسیار موثر است.

سرپنجه: از جنس چوب است و در ابتدای طول دسته قرار دارد. سطح رویی آن تو خالی و چهارگوشی به صورت زوج در دو طرف آن است. در انتهای سرپنجه زایده ایی به نام صراطی یا تاج یا تنگ قرار دارد که طول نهایی ساز را افزایش می‌دهد.
گوشی‌ها: ۴ عدد گوشی در دو طرف سرپنجه است و تعداد آن‌ها با سیم‌ها برابر است و سیم‌ها به آن‌ها وصل می‌شود. با چرخاندن گوشی‌ها ساز کوک می‌شود.

شیطانک: باریک و کم ارتفاع است و از جنس چوب یا استخوان ساخته می‌شود و بین سرپنجه و دسته جای می‌گیرد . سیم‌ها از روی شیارهای کم عمق آن عبور می‌کند و به گوشی‌ها می‌رسد.
سیم‌گیر: قطعه کوچک درانتهای بدنه کاسه نصب می‌شود و گره یک سر سیم‌ها به آن وصل می‌شود و از جنس چوب یا فلز است.

پایه : میله‌ایی باریک و متحرک به طول 10 سانتی‌متر که هنگام نواختن ساز یک سرآن به انتهای کاسه متصل می‌شود و در انتهای آن یک زایده پهن قرار دارد که روی زمین یا پا قرار می‌گیرد. پایه باعث ایجاد تعادل در نواختن و اجرای تکنیک‌های مختلف مانند چرخش ساز در هنگان نوازندگی می‌شود.
تاندون : تاندون‌ها پیچ‌های کوچکی هستند که روی سیم‌گیر قرار دارند. این پیچ‌ها می‌توانند تغییراتی جزیی در کوک ساز به وجود بیاورند.

وسعت صدای ساز کمانچه

وسعت صدای ساز حدود 3 اکتاو است و به دلیل داشتن کوک‌های مختلف و عدم وجود دستان بند تمامی فواصل موسیقی مانند پرده، نیم‌پرده، ربع‌پرده در آن قابل اجرا است.

انواع مختلف ساز کمانچه

کمانچه‌ها در ساختار سیم از جمله جنس و قطر سیم، نوع پوست، اندازه دسته، تعداد سیم، نوع کوک و … با یکدیگر متفاوت هستند. کمانچه 4 سیم دارد اما با اضافه کردن یک سیم دیگر می‌توان وسعت صدای آن‌را افزایش دارد.

سازندگان شاخص ساز کمانچه

ابراهیم قنبری‌مهر، قدرت‌الله کردی، محمد حسن کاکاوند، قباد ملکی، هاشم پشتدار، بیاض امیر عطایی

نوازندگان بنام ساز کمانچه

محمدرضا لطفی، حسین‌خان اسماعیل‌زاده، کیهان کلهر، علی‌اصغر بهاری، اردشیر کامکار، فرج علیپور، علی اکبر شکارچی، سعید فرج‌پوری، داوود گنجه‌ای، پیرولی کریمی، همتعلی سالم، مجتبی میرزاده، درویش‌رضا منظمی ، هادی منتظری، محمد باجلاوند، رحمت الله بدیعی ، مجتبی میرزاده، ابراهیم قنبری مهر، قدرت الله کردی ، محمد حسن کاکاوند ، بیاض امیر عطایی ، قباد ملکی، هاشم پشتدار و سینا جهان آبادی

سازهای هم خانواده ساز کمانچه

در سال‌های اخیر، با ایده‌گیری از سازهای زهی غربی، سازهای جدیدی ساخته‌شده‌است و به مرور زمان در موسیقی ایران جای خود را بازکرده‌است مانند کمانچه آلتو و کمانچه باس که صدایی بم‌تر از کمانچه معمولی دارند.

انواع ساز کمانچه

آرشه ساز کمانچه

آرشه یا کمانه یک کمان میله‌ای چوبی است که منحنی می‌باشد و دسته‌ایی از موی اسب به دو سر آن متصل شده‌است. موهای آرشه کشیده و محکم نیستند و موقع نوازندگی به انگشت‌های دست راست نوازنده به میزان کشیدگی مطلوب می‌رسند. سیم‌ها را به صمغی به نام کلیفون آغشته می‌کنند تا صدای مناسب را در تماس با موها ایجاد شود.

نحوه آرشه‌کشی نقش مهمی در کیفیت ساز دارد و با شل یا سفت کردن موهای آرشه با انگشت دست راست، حالت‌های دلخواه را می‌توان ایجاد کرد.

در ایران کمانچه‌های محلی زیادی از جمله کمانچه‍‌های ترکمنی، مازندرانی، آرذبایجانی، لری، بختیاری و … را داریم. کمانچه سازی است که در فرهنگ ایران نقش تاثیر گذاری داشته و متعلق به قومیت خاصی نمی‌باشد، اما در قومیت های مختلف تفاوت‌هایی ر شکل و ساختار ان ایجاد شده‌است که باعث به وجودآمدن این انواع مختلف شده‌‍‌است.

کمانچه لری

کمانچه ساز اصلی لرستان می‌باشد و کمانچه لری یا پشت باز کاسه مخروطی شکل دارد و پشت آن باز است. این نوع از کمانچه به دلیل سبکی برای نواختن قطعه‌هایی که نیاز به چرهاندن سریع ساز دارند مناسب است. این ساز در ابتدا سه سیم داشته اما اکنون نوع 4 سیم آن استفاده می‌شود. این ساز از چوب توت و به صورت یک تکه ساخته می‌شود.

کمانچه کاسه کروی

این نوه با کاسه کروی به صورت ترکه‌ای( با جسباندن ترکه بر روی قالب خم شده) یا یک تکه با چوب گردو ساخته می‌شود، که معمولا هم سنگین‌تر است.

کمانچه ترکمنی

کوچکترین نوع کمانچه است و برای ساخت آن از پوست نوعی سگ ماهی استفاده می‌شود.

ويژگی های ظاهری کمانچه های محلی

کمانچه‌های محلی از نظر شکل و ساختمان کاسه طنینی با یکدیگرمتفاوت هستند و به دو صورت پشت باز و پشت بسته وجود دارد.

نوع کاسه‌های پشت باز : در لرستان،کرمانشاهان، دامغان، منطقه کتول و چهارمحال وبختیاری متداول است و صدای شفاف‌تر و تیزتری دارند. نوع کاسه‌های پشت بسته در مناطق ترکمن نشین استان گیلان، خراسان شمالی، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان غربی و شرقی و فارس متداول استو صدای نرم‌تر و تو دماغی‌تر ایجاد می‌کنند. و به سه دسته

کاسه‌های پشت بسته: شامل کمانچه‌های متداول در شمال خراسان، منطقه‌ی ترکمن نشین استان گلستان، شرق مازندران طالقان، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی و فارس است. صدای این نوع ساز در مقایسه با کمانچه‌های پشت باز گرفته‌تر، نرم‌تر و تو دماغی‌تر است. کمانچه‌های پشت بسته خود به سه دسته تقسیم پشت کاسه‌ی کروی، پشت کاسه‌ی گنبدی شکل، پشت کاسه‌ی تخت تقسیم می‌شوند.

البته کاسه‌هایی که به شکل مخروط ناقص هستند اکثرا به صورت پشت باز ساخته می شوند.

تمرینات موثر برای آموزش ساز کمانچه

برای بهبود مهارت‌های نواختن ساز کمانچه، می‌توانید به موارد زیر توجه کنید:

1.تمرین مداوم و منظم: تخصیص زمان مناسب و مداوم برای تمرین روزانه به منظور ارتقای تکنیک‌های نواختن کمانچه و افزایش توانایی‌های موسیقی خود.

2. تمرین روی تکنیک‌های اساسی:آموزش تکنیک‌های اساسی مانند نگهداری صحیح کمان، نواختن با فشار مناسب، انگشت‌گذاری دقیق و تنظیم صدا را به صورت صحیح و دقیق تمرین کنید.

3. تمرین روی قطعات مختلف: اجرای قطعات موسیقی متنوع و متناسب با سطح مهارت خود به شما کمک می‌کند تا تنوع بیشتری در تمرینات خود داشته باشید و مهارت‌های مختلف را بهبود بخشید.

4. آموزش تئوری موسیقی: آشنایی با اصول و مفاهیم تئوری موسیقی مانند آکوردها، مقیاس‌ها و ساختارهای موسیقی به شما کمک می‌کند تا بهتر درک کنید چگونه قطعات موسیقی را اجرا کنید.

5. تمرینات تقویت دست و شانه: انجام تمریناتی برای تقویت عضلات دست و شانه که می‌تواند به شما در نواختن بهتر و دقیق‌تر کمک کند.

6. تمرین با همراهی هنرمندان حرفه‌ای: شرکت در کارگاه‌ها و کلاس‌های آموزشی با هنرمندان حرفه‌ای کمانچه‌نواز می‌تواند به شما در یادگیری تکنیک‌های پیشرفته‌تر و بهتر کمک کند.

7. تمرینات تئوری و عملی سازگار: تمرین تئوری موسیقی را با تمرینات عملی سازگار کنید تا بهترین نتیجه را برای بهبود مهارت‌های خود در نواختن کمانچه بدست آورید.

در سایت (dibagaran7.ir) می توانید به اخبار بیشتری دست پیدا کنید.

سایت فرهنگ سازان می تواند به شما در دست یابی به مقاله های هنری و فرهنگی کمک کند.

مشاوره رایگان برای ثبت نام رشته های موسیقی و آشنایی با ساز کمانچه

همه روزه به جز ایام تعطیل با تلفن 42646861-031

شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 الی 12 و 15:30 الی 20
پنج شنبه از ساعت 8 الی 14