آنچه باید در مورد ساز تنبک بدانیم
آنچه در این مقاله میخوانید
آشنایی با ساز تنبک
تنبک یکی از مهمترین سازهای کوبه ای و پوستی است که نقش بسیار عمده ای در گروه های موسیقی ایرانی دارد.
در موسیقی ایرانی وزن و ریتم بسیار حائز اهمیت است به همین دلیل نقش تنبک در موسیقی سنتی چشمگیر است.
از نظر ساز شناسی تنبک ساز پوستی و جز طبل های جامی شکل می باشد، و اولین سازی است که بشر برای ترساندن حیوانات یا اطلاع رسانی از آن استفاده می کرده است.
در گذشته نه چندان دور تمبک ها از جنس سفال، فلز یا چوب ساخته می شدند، اما امروزه بیشتر از جنس چوب می باشد. امروزه تمبک به عنوان سازی تکنواز و مستقل نیز مطرح می شود.
پیشینه تنبک
فارابی از موسیقی دانان قدیمی ایران زادگاه تنبک را مناطق غربی ایران می دانند. پیش از اسلام این ساز را با نام پهلوی دمبلک می شناختند.
دکتر معین معتقد است دمبک از همین نام برگرفته شده است. در بین سال های 1258 و 1293 اولین نمونه هایی از این ساز در دست می باشد که مربوط به زمان قاچار است.
در زمان قاچار تکنیک های قابل توجهی برای این ساز نبود و این ساز بیشتر به عنوان یک ساز همراه با سازهای دیگر مانند کمانچه، سنتور، تار و … استفاده می شد.
اما استاد حسین تهرانی تحولات چشمگیری را در نواختن تمبک ایجاد کرد و اولین کتاب تنبک نوازی را نوشت و اولین تکنوازی تنبک در همین زمان رخ داد و گروه تمبک نوازی نیز از همین دوره شکل گرفت.
ریشه نام تنبک
بر اساس نظری از بهمن رجبی در کتابی تنبک و نگرشی به ریتم از زوایای مختلف نام این ساز در اصل تنبک بوده و سپس به تمبک تغییر یافته است. مثل اتفاقی که برای کلمه شنبه افتاده است.
از دید زبان شناسی Tambourine که در زبان های اروپایی برای تمبک استفاده می شود از کلیه تنبور پهلوی گرفته شده است.
داریوش صقت نیز معتقد است که نام تنبک از صداهای تم (صدای بم که با ضربه زدن به مرکز پوست ساز ایجاد می شود) و بک ( صدای ریزی که از ضربه زدن به حاشیه ساز ایجاد می شود) گرفته شده است.
ساختار تنبک
تنبک در اندازه های مختلفی ساخته می شود. تمبک اندازه های بزرگتر برای اکستر ها استفاده می شود و در اندازه کوچکتر برای تکنوازی کاربرد دارد.
- دهانه بزرگ که بین 25 الی 30 سانتی متر است
- پوست که بر روی دهانه قرار می گیرد
- تنه تنبک که با قسمت پایین تمبک معمولا 45 سانتی متر است
- نفیر یا گلویی
- دهانه کوچک
پوست تنبک
درمورد پوست تمبک می توان گفت حساس ترین قسمت ساز است. از پوست بز، میش، بره، آهو، بزکوهی، اسب تهیه می شود. اما در این بین پوست کهنه بز یا میش بهتر است.
دوره یا دهانه بزرگ
پوست ساز بر روی این قسمت قرار می گیرد و یک دایره منظم است که صدا در تمامی قسمت های آن یکسان است.
تنه یا محفظه
حجیم ترین قسمت ساز می باشد که برای جلوگیری از لیز خوردن دست بر روی آن شیارهایی با نام عاج ایجاد می شود.
نفیر یا گلویی
کوچکترین قسمت ساز است که بین تنه و دهانه کوچک قرار دارد و شبیه به شیپور می باشد.
دهانه کوچک یا کالیبر
محل خروج صداهای ایجاد شده با ضربات دست از ارتعاش پوست است و به گلویی تنبک وصل است.
نوازندگان به نام ساز تنبک
حسین تهرانی، محمد اخوان، مجید خلج، ارژنگ کامکار، محمد قوی حلم، پژمان حدادی، نوید افقه، سعید رودباری، امیرناصر افتتاح، بهمن رجبی، جهانگیر ملک، ناصر فرهنگ فر،
داریوش رفیعی، محمد اسماعیلی، امیر بیداریان نرژاد، مرتضی اعیان، ملوک ضرابی، داریوش زرگری، جمشید محبی، محمود فرهمند، همایون شجریان ، محسن کثیر السفر، حمید قنبری، فرید یداللهی
نگهداری از ساز تنبک
این سوال برای نوازندگان تمبک پیش می آید که چگونه از تنبک خود مراقبت کنیم؟ چه مکانی برای ساز خوب است؟
برای حفظ پوست ساز چه کارهایی را نباید انجام داد؟
همه سازها نیاز به مراقبت و نگهداری دارند. زیرا در صدای ایجاد شده از ساز تاثیر گذار و همچنین در طول عمر ساز موثر است.
مکان مناسب برای این ساز
جایی که آب و هوای معمولی باشد یعنی نه سرد و نه گرم باشد جایی مناسب برای نگهداری تنبک است. تغییرات آب و هوا برای پوست تنبک مضر است.
به طور مثال فضایی مانند آشپرخانه که بخار، رطوبت و گرما دارد مکان مناسبی برای نگهداری ساز نمی باشد. فضاهای خیلی سرد و خیلی گرم هم برای نگهداری ساز مناسب نمی باشد.
چه کارهایی را نباید انجام داد؟
- چرب کردن پوست ساز با روغن
- خیس کردن پوست ساز در هنگام گرما و خشک شدن پوست
- قرار دادن پوست تنبک در مقابل حرارت مستقیم اجاق گاز یا بخاری برقی قبل از کار با تنبک
بهداشت ساز
- قبل از نواختن ساز حتما دست های خود را بشویید زیرا دستان چرب و آلوده به مواد مختلف باعث جذب آلودگی به پوست ساز می شود.
- پوست ساز گرد و غبار را جذب می کند بنابراین ساز باید در کاور مناسب قرارگیرد.
- عدم استفاده از ساعت و انگشتر زمان نواختن ساز
نگهداری از پوست ساز تنبک
- استفاده از کاوری مناسب برای ساز برای عدم جذب گرد و غبار توسط پوست. کاور ساز برای جابجایی و حفاظت آن استفاده می شود و حمل و نقل آن را ساده تر می کند و همچنین از در معرض هوا قرار گرفتن ساز جلوگیری می کند.
- رطوبت و سرما باعث شل شدن پوست ساز می شود و گرما زیاد هم باعث جمع و سفت پوست ساز می شود.
- وقتی پوست ساز شل می شود با وارد شدن ضربه با آن بافت پوست از هم گسیخته می شود و از بین می رود، و سفت شدن پوست ساز باعث پاره شدن و سوختن پوست ساز می شود.
- در مناطق پر رطوبت بهتر است تکه پارچه ایی مخملی روی پوست قرار گرفته شود تا رطوبت به پوست ساز نرسد.
- برای محافظت بیشتر می توان از رطوبت گیر داخل کاور تنبک استفاده کرد.
- موقع جابجایی ساز باید مراقب بود که ضربه به ساز وارد نشود. همچنین نباید ضربه ناگهانی به ساز وارد نشود.
با چه روشی رطوبت پوست تنبک را بگیریم؟
وقتی پوست ساز رطوبت بگیرد همانطور که گفته شد شل می شود، و صدای آن نامفهوم و آزار دهنده می شود.
در این حالت باید رطوبت پوست را گرفت تا به حالت طبیعی برگردد.
برای حرارت دادن و گرفتن رطوبت پوست باید بسیار دقیق بود تا آسیبی به تنبک وارد نشود.
پوست ساز نباید سریع و ناگهانی گرم شود.
حرارت نباید از روبروی پوست و جلوی ساز باشد باید از پشت ساز و از دهانه کوچک وارد شود تا پوست به آرامی گرم شود و روطوبت آن گرفته شود.
گرمای خورشید، حرارت یک لامپ 100 وات کوچک، در موارد نادر شعله گاز می تواند رطوبت پوست ساز را بگیرد.
برای گرم کردن با لامپ، لامپ را از طریق نفیر وارد ساز کرده و دهانه بزرگ نردیک کرده و نباید به کناره ها و پوست ساز برخورد کند، کمی نگه داشته تا به آرامی رطوبت پوست گرفته شود.
باید دقت کنید رطوبت زیادی از پوست ساز گرفته نشود. صدای تنبک نباید زیاد تیز یا زیاد بم باشد.
در روش گرم کردن با گاز نباید پوست ساز از روبرو حرارت داده شود.
با کمی تحمل سنگینی ساز باید از قسمت دهانه ساز آرام آرام و با چرخاندن ساز روی شعله بسیار کم رطوبت ساز را بگیرد این روش طولانی تر از روش قبلی است.
در نهایت نباید پوست ساز را در هر شرایطی و سریع گرم کرد و باید گرم شدن پوست ساز به مرور زمان و صحیح انجام شود تا باعث افت کیفیت صدای ساز نشود.
چه تنبکی را بخریم؟ به چه نکاتی توجه کنیم؟
فاکتورهایی که برای یک ساز خوب مهم است عبارتند از:
- پوست ساز
- اتدازه دهنه
- ارتفاع ساز
- جنس چوب بدنه
- نفیر استاندارد
- داخل سازی و فاکتورهای پنهان
جنس چوب بدنه
چوب گردو : چوبی بسیار مناسب و خوب برای انواع سازها، و شامل گردو مناطق خشک یا گردو سیاه و گردو مناطق پر آب یا گردو سفید می باشد. گردو سیاه به دلیل استحکام بالا و نقوش زیبا بهتر از گردو سفید است، و خوش نقش تر و خوش صدا تر می شود.
چوب توت: بهترین چوب برای ساز ضرب می باشد. شیره خاص موجود داخل چوب توت تبدیک به نوعی کریستال می شود که بهترین طنین برای ساز ضرب را دارد.
چوب زبان گنجشک یا چوب ون: چوب بسیرا محکم و خوش نقش است و شباهت زیادی به چوب توت دارد، با این فرق که چوب ون سفید است و چوب توت زرد.
البته چوب هایی مانند بید، کنار، سدود، کبوده و … نیز استفاده می شوند. چوب توت گران ترین ساز و زبان گنجشک کمترین قیمت را در بین سازها دارد.
نتیجه گیری: چوب ساز باید صاف و بدون ترک و بدون تکه باشد. رنگ چوب باید جوری باشد که منافذ چوب بسته نشود و صدای آن خراب نشود.
چوب ساز باید توپر و سنگین باشد. کیفیت چوب باید حس شود.
سازهای خاتم کاری فقط زیبایی دارند پس نباید ساز خاتم کاری یا منبط کاری شده باشد. زیرا این سازها از چوب های چند تکه ساخته شده اند و موقع پوست اندازی مجدد می شکنند.
اندازه دهنه ساز
دهنه ساز بسته به فیزیک دست هنرجو و بزرگی و کوچکی دست آن دارد. معمولا برای کودکان و خانم ها دهنه 27 مناسب است و آقایان دهنه بزرگ تر مناسب است. البته ساز باکاسه بزرگتر خوش صدا تر است.
ارتفاع ساز و نسبت نفیر به کاسه
ارتفاع ساز بر روی شکل گیری نشستن هنرجو روی صندلی موقع در دست گرفتن ساز و نواختن تاثیر دارد. علاوه بر این مورد اگر نسبت صحیح نباش ساز در نگاه اوب قناس به نظر می رسد. معمولا سازهای کوتاهتر دهنه کوچکتر هم دارند.
نفیر استاندارد
بزرگ یا کوچک بودن سوراخ نفیر در کیفیت صدا بسیار موثر است. نفیر از تظر قطر با دهنه واز نظر طول با اندازه کاسه متناسب است.
کیفیت پوست
ضخامت پوست یا همان کلفتی و نازکی پوست در صدا دهی خیلی موثر است
باید کاملا سالم و بدون زدگی و پارگی باشد. وقتی روی پوست فشار وارد می شود نباید بیشتر از چند میلیمتر پایین برود و باید روی ساز به خوبی کشیده شده باشد و شل نباشد.
صدای پوست بز کمی تیزتر و پوست گوساله معمولی و پوست شتر کمی بم و سفت است. همچنین پوست شتر کمی تیره رنگ است.
داخل سازی ساز و تضمین سلامت تنبک
کمی لبه دهنه ساز باید تیز شود و اصطلاحا لبه سازی شود تا وقتی بلنگ ویا بشکن زده می شود صدای خوبی استخراج شود.
در کل داخل سازی یعنی زیر ساخت های لبه ساز درست انجام شود و توقه در لبه داخلی ساز قرار گیرد.
یک چوب دایره ایی شکل در دیواره های داخلی ساز برای جلوگیری از تابیده شدن دهنه توسط فشار فوق العاده زیاد پوست روی چوب را قرار دادن توقه می گویند.
استیل و قیافه ساز
- ساز باید خوش استیل باشد و به خوبی تراش خورده باشد. این دو مورد در قیافه ساز تاثیر بسزایی دارد.
- کاسه ساز نباید کاملا استوانه ایی باشد و کمی قوس داشته باشد.
- دهانه ساز باید با طول نفیر برابر باشد.
- وزن تنبک نباید خیلی سنگین باشد و سنگین بودن زیاد ساز نشان از کیفیت پایین جنس بدنه است.
در سایت (dibagaran7.ir) می توانید به اخبار بیشتری دست پیدا کنید.
سایت فرهنگ سازان می تواند به شما در دست یابی به مقاله های هنری و فرهنگی کمک کند.
مشاوره رایگان برای انواع موسیقی
همه روزه به جز ایام تعطیل با تلفن 42646861-031
شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 الی 12 و 15:30 الی 20
پنج شنبه از ساعت 8 الی 14
دیدگاهتان را بنویسید
برای نوشتن دیدگاه باید وارد بشوید.