معرفی ساز تار

موسیقی از جمله هنرهای آرامش بخش مردمان این سرزمین به واسطه روح بی بدیل خود، هنرمند بودن، هنر دوست بودن که در کارنامه پر افتخارشان شاهد و هویدا است، می باشد.

از جمله سازهای این مرز و بوم تار است که نوای آن پیوند عمیقی با زندگی مردم دارد، نوایی که روح و وجود انسان را شیفته خود می کند و در آن آمال و آرزوها، غصه ها و قصه های این مردم نهفته است.

تاریخچه ساز تار

واژه تار در فارسی به معنای رشته است و ساز تار از جمله سازهای خوش صدای اصیل و سنتی ایرانی است. تار علاوه بر ایران در مناطق دیگری از خاورمیانه نظیر تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، گرجستان و بخشی از قفقاز رایج است. ساز تار از جمله موسیی های سنتی ایرانی است که در گروه سازهای زهی زخمه ای می باشد.

ساز زهی سازی است که به وسیله سیم تولید صدا صورت می گیرد به مانند سه تار، کمانچه و….. که به واسطه حالت ارتعاش سیم ها و ایجاد صدا متفاوت می شوند. و زخمه همان ضربه زدن با دست یا کشیدن آرشه بر روی تارها می باشد.

به استناد بر دیوارنگارهای کاخ هشت بهشت در اصفهان، زمان پیدایش این ساز را به دوران صفویه نسبت می دهند. در اواخر دوره قاجار ساز تار به اوج خود رسید. در آن دوره ردیف های موسیقی سنتی بر پایه این ساز تدوین شد.

اجزای ساز تار

کاسه تار از کنده کهنه چوب توت ساخته می شود و هر چه چوب کهنه تر باشد صدای تار بهتر خواهد بود. پرده ها از جنس روده گوسفند و دسته و پنجه از چوب گردو است . جنس خرک از شاخ بز کوهی است، دو طرف دسته استخوان شتر به کار رفته است.
قسمت کاسه دو قسمت کوچک به نام نقاره و قسمت بزرگ کاسه یا شکم نام دارد.

به طور کلی در ساخت تار از فلز، پوست، استخوان، زه (روده تابیده چهارپایان)، چوب مورد استفاده قرار می گیرد.

کاسه تار

جنس کاسه تار از درخت توت است قسمت کاسه شامل 2 قسمت بزرگ و کوچک است که فرم ظاهری آن شبیه دل است از این جهت ساز اهل دل می باشد. قسمت کوچک را در اصطلاح نقاره می نامند که بر روی کاسه و نقاره پوست کشیده می شود. دسته تار از درخت گردو می باشد.

طول کاسه سه تار 26 تا 30 سانتی متر است و پهنای آن 12 تا 16 سانتی متر و عمق آن حدود 13 سانتی متر است.

پرده ها

پرده ها از جنس روده گوسفند، جنس خرک آن از شاخ می باشد و در دو طرف دسته از استخوان شتر استفاده شده است. صدای دلنشین ساز تار به واسطه ی پوستی که بر روی آن است از شفافیت ویژه ای برخوردار است. قسمت نقاره در قسمت انتهای بالایی به دسته (در اصطلاح گردن) متصل شده است. طول دسته 45 تا 50 سانتی متر می باشد.

دور دسته پرده های عمود بر طول ان با فاصله مشخص بسته شده است تعداد پرده ها امروزه 28 است در سازهای قدیمی با 25 پرده ساخته می شد.

گوشی ها

جعبه گوشی (سر) در انتهای بالایی دسته قرار گرفته است، از هر طرف سه گوشی بر سطح جانبی جعبه کار گذاشته شده است.

سیم ها

تعداد سیم های تار 6 می باشد که از قسمت انتهای تحتانی کاسه شروع می شود از روی خرک عبور کرده و در تمام طول دسته کشیده می شود تا در نهایت به جعبه گوشی ها داخل و در آن قسمت به دور گوشی ها کشیده می شود.سیم های شش گانه شامل 2 سیم سفید (پائین) که هم صدا کوک می شود، 2 سیم زرد (هم صدا)، 1 سیم سفید نازک (به نام زیر)، 1 سیم زرد (بم) که دو سیم آخر به فاصله اکتاو کوک می شوند.

در گذشته تار 5 سیم (5 تار) داشت سیم بم وجود نداشت که غلامحسین درویش سیم ششم را اضافه کرد، اما کمتر ملودی اصلی را با آن اجرا می کنند بلکه به لحاظ پشتیبانی برای چهار مضراب و رنگ هایی که ملودی اصلی آن روی سیم های سفید (دو) و زرد (سل) اجرا می شود.

پوست

پوست مورد استفاده در ساز تار از بره تودلی و یا بزغاله تودلی می باشد که دباغ آن را در فصل های پاییز و زمستان روانه بازار می کند از خصوصیات پوست باید بدون سفیدک باشد، بدون چربی باشد، یک دست باشد، و در هنگام قرارگیری در جلوی نور، زدگی در روند دباغی روی آن ایجاد نشده باشد.

البته باید گفت که امروزه پوست مثانه و دل گاو و… هم موجود هست اما این گونه از پوست ها صدا دهی پوست بره و یا بزغاله را ندارد هرچند پوست تار آذری از جنس دل گاو می باشد.

پوست در ایجاد صدا دهی تار نقش حساس و مهمی دارد پس ذکر چند نکته خالی از لطف نیست:
• پوست بزغاله در مقابل رطوبت مقاوم تر می باشد ولی صدای پوست بزغاله از بره خشک تر می باشد.
• پوست باید حداقل 1 سال بماند تا قابل مصرف برای تهیه ساز باشد.
• در هنگام استفاده از پوست نباید آن را از عرض استفاده کنیم به دلیل اینکه در صدا دهی پوست اثر می گذارد.
• برای نگهداری پوست از توتون در لابلای پوست ها برای جلوگیری از سوراخ شدن پوست و یا به اصطلاح بیدزدگی آن ها می توان جلوگیری کرد.
• هنگام پوست کشی قسمت ضخیم تر پوست برای نقاره و قسمت نازک تر برای کاسه ساز استفاده می شود.

چوب

چوب در جهت ساختن قالب اولیه ساز یعنی کاسه و دسته استفاده می شود که می توان از چوب سنجد، جنگلی، گردو و حتی ریشه بعضی از درختان استفاده کرد ولی بهترین و مرغوب ترین چوب، چوب توت است که شامل توت سیاه(شاتوت) توت سفید، توت نرک اما بهترین آن توت سیاه است که تهیه نوع مرغوب آن کمیاب و مشکل است.

چون استفاده از این چوب در ساخت تار زیبا در می آید در مقابل آفات چوب مقاومی است و رگه های روی چوب به زیبایی کار افزون می کند و صدایی که با چوب توت ساخته می شود منحصر به فرد است حکمتی که استادان قدیم بدان دست یافته اند.

درخت مورد استفاده برای ساز باید در فصل پاییز زمانی که برگ درختان شروع به ریختن کرد و اصطلاح عام درخت به خواب می رود و دیگر شیره و آب در آوند های چوب درخت جریان ندارد استفاده کرد .نکته ای که باید حتما برای کیفیت کار دقت کنیم باید چوب گره دار نباشد دایره های داخل ان متحد المرکز و موازی باشد. از هر کنده خوب چوب تقریبا 3 کاسه تار به دست می آید زیرا در این مورد صرفه جویی جایز نیست.

کنده چوب به قطعات 45 تا 50 سانتی متر بر زده می شود که باید به این نکته توجه داشت که رگه های درخت که در زمان رویش و رشد در جهت آفتاب بوده اند ریزتر و محکم تر و قسمتی که به جهت سایه بوده است درشت تر و سست تر است. که موقع برش چوب ته کنده را ته کاسه قرار می دهند.نکته دیگری که باید مد نظر قرار داد قطر کنده چوب باید کمتر از 45 سانتی متر نباشد.

خرک

خرک در تار های با کیفیت معمولا از جنس استخوان شاخ استفاده می شود. (بهترین جنس شاخ، شاخ حیوان قوچ می باشد معمولا در 2 حالت درجه معمولی و درجه یک آماده می کند درجه یک کاملا صیقلی و پرداخت شده و خرک معمولی صیقلی و پولیش نشده است) که روی دسته تار است.

شیطانک

شیطانک به طول 5 و ارتفاع 2 سانتی متر استفاده می شود که با 2 پایه کوچک روی پوست کاسه قرار می گیرد که در واقع سیم های تار هر یک جداگانه از شیار های کم عمق بر روی خرک عبور می کند.

در شیطانک تار از استخوان استفاده می شود.

استخوان مورد استفاده در ساز تار باید تکه تکه ودارای یک سری خطوط باشد اگر یکدست بود بدون شک پلاستیک است.

نوازندگان مشهور ساز تار

گوبینوی فرانسوی در کتاب سه سال در ایران خود اشاره می کند که: نوازنده تار را آقا علی اکبر فراهانی معرفی می کند و از پایه گذاران تار نوازی در ایران یاد می کنند و نام تارش قلندر بوده است.
آقا علی اکبر فراهانی برادرزاده ای داشت به نام آقا غلامحسین که فرزند محمد رضا بود و نزد عمو موسیقی و تار نواختن را آموخته بود. از فرزندان آقا علی اکبر فراهانی آقا حسینقلی و میرزا عبدالله بودند که با فوت آقا علی اکبر نزد آقا غلامحسین تربیت یافتند و تار را آموختند. آقا حسینقلی با آنکه ردیف مختصر تر از ردیف میرزا عبدالله داشته است ولی زیباتر و پرکارتر یاد کرده اند.

فرزندان آقا حسینقلی برادران شهنازی بودند علی اکبر، عبدالحسین، محمد حسین که از این میان علی اکبر شهنازی به واسطه آموزش های پدر و عمویش میرزا عبدالله به عنوان معروف ترین استاد تار شهرت یافت. اساتید معاصر نیز نقش مهمی در معرفی این ساز به مخاطبان جهان داشته اند همچون حسین علیزاده که سیر تکامل و تحول در این ساز را نشان می دهد.

سازندگان شاخص ساز تار

تار سازی نیز در دوره قاجار به تکامل رسید از جمله اساتید فرج الله اهل اصفهان. استاد فرج الله در اندازه و ابعاد تار تغییراتی ایجاد کرد. سازهای او ارتفاع و یا پهنای کمی داشت و تا حدی تخت بودند.آخرین الگوی منحصر به فرد ساز تار متعلق است به استاد یحیی، که چه به لحاظ شاخص فنی و چه به لحاظ ذوقی ساخته می شده است. گره های چوب را به شکل متقارن در اصطلاح چهار گل روی کاسه تار طراحی می کرده است. که بعد از گذشت سالها همچنان به عنوان مرغوب ترین ساز تار در جهان نام برده می شود.

راز اصلی سازهای استاد یحیی صبوری و مدت زمانی بود که صرف ساخت ساز می کرد، برای ساخت یک تار حدود 3 سال زمان می گذاشت. کنده های درخت توت را بر بستر زاینده رود می بستند تا آب به مرور زمان شیرابه را از آوندهای درخت خالی کند و حدود یک سال بعد کنده های چوب را به نانوایی می برده تا در کنار تنور داغ خشک شود و این مرحله نیز یک سال طول می کشیده است و بعد از آن یک سال دیگر چوب را در کارگاه می گذاشت و سپس شروع به تراش چوب می کرد.

مشخصات تار خوب

اندازه دهانه نقاره و کاسه باید متناسب باشد ، زیرا در صدا و ارتعاشات تاثیر گذار است.
طرف کاسه ساز نباید آویز شود.
سبکی دسته و بدن باید متعادل و یکسان باشد.
وزن ساز سبک باشد.
وقتی انگشت اشاره و شصت بیخ دسته ساز را میگیرد باید زاویه 40 درجه داشته باشد.
میز ساز و نوازنده متناسب باشد.
کاسه و نقاره و دسته ساز متناسب باشد.
نوع تراش کاسه در کیفیت صدای ساز تاثیر دارد.
کاسه تار باید دو تکه باشد و تعداد رگه های چوب توت نباید زیاد باشد ، چون روی صدا تاثیر دارد.
نباید گل در بدنه ساز باشد.
کاسه نباید گره داشته باشد و رنگ کاسه تیره باشد.
پوست تار و نحوه انداختن پوست مهم است ، پوست مصنوعی یا به جای استخوان شتر ، پلاستیکی نباشد.
پوست چند ساله باشد ، ولی خشک نباشد که ارتعاش داشته باشد.
خرک ساز قلب ساز است و جنس آن مهم می باشد. باید از جنس شاخ قوچ وحشی باشد.
ارتفاع خرک ساز بر روی پوست مهم است.