معرفی ساز دف

آشنایی با ساز دف

دف، یکی از سازهای کوبه‌ای در موسیقی ایرانی است که با دست نواخته می شود. این ساز شامل حلقه‌ای چوبی است که پوست نازکی بر آن کشیده‌اند. دف در میان ایرانیان طرفداران بسیار زیادی دارد که اکثر طرفداران این ساز، بانوان ایرانی می باشند. این ساز از جمله قدیمی ترین و اصیل ترین سازهای ایرانی است.

دف ایرانی شبیه به ساز دایره و کمی بزرگتر از آن و با صدایی بم‌تر است. ساز دایره و دف با هم تفاوت های زیادی دارند که درادامه به آن ها اشاره شده است

تاریخچه ی ساز دف

این موسیقی تا پیش از ورود اسلام در سراسر ایران و مخصوصا در کردستان و آذربایجان بسیار متداول بوده است و در مراسم مختلف مورد استفاده قرار می گرفت.

با ورود اسلام به‌دلیل حرام بودن موسیقی، این ساز جهت بقای خود در خانقاه‌ها و تکایای کردستان بست نشست و برای بیش از ۱۳ قرن در خانقاه‌های کردستان همدم دراویش کردستان شد و با ذکر و سماء آن ها آمیخته شد به‌طوریکه ذکرها در هر مقامی با ریتم خاص خود در دف همراه شدند.

این بست نشینی دف تا سال ۱۳۵۳ ادامه داشت تا این که به اهتمام محمدرضا لطفی و با زحمات بیژن کامکار این بست به پایان رسید و در این سال پس از قرن‌ها در اجراهای عمومی و در موسیقی غیرعرفانی استفاده می شود.

ساختمان ساز دف

ساختمان دف را می توان به اجزای زیر تقسیم کرد:

• کلاف اصلی یا قاب: بدنه‌ای استوانه‌ ای شکل و کوتاه از جنس چوب است. عرض آن حدود ۵ تا ۷ سانتی‌متر و قطر آن از ۲۵ تا ۴۰ سانتی‌متر است. روی قسمت پشت آن سوراخی تعبیه شده که نوازنده برای نگه‌داشتن ساز به هنگام اجرا انگشت شست خود را درون آن می‌گذارد و به آن شستی می گویند.

• پوست: بر روی کلاف اصلی، پوستی کشیده شده است که می تواند از جنس پوست طبیعی و یا مصنوعی باشد. برای ساختن دف با پوست طبیعی، از پوست حیواناتی همانند گوسفند، بز، آهو و میش استفاده می‌شود. پوست مصنوعی نسبت به پوست طبیعی محاسنی دارد که در ادامه به بررسی آنها می پردازیم.

• حلقه ها یا زنجیر: در داخل جدار چوبی آن حدود ۴۰ حلقه‌ی فلزی قرار گرفته است. این حلقه‌ها با فواصل مساوی صدایی زنگ‌وار تولید کرده به همراه صدای اصلی ساز حالت دلنشین و ذابی را به وجود می‌آورد.
• گل میخ ها: گل میخ‌ها به منظور مهار کردن و نگاه داشتن پوست روی کلاف اصلی قرار می گیرند.

مزایای استفاده از پوست مصنوعی برای ساز دف

• داشتن کوک ثابت
• یکدست بودن ضخامت سطح دف
• عدم جذب رطوبت و عدم تغییر حالت بر اثر آن
• تاب برنداشتن کمانه به دلیل کشش یکسان پوست
• صدای استاندارد شده همانند سازهای دیگر ارکستر
• نداشتن بوی نامطبوع
• تجزیه نشدن توسط باکتری ها
• عدم حساسیت و بیماری های پوستی

نکاتی در مورد دف با پوست طبیعی

برای ساختن دف با پوست طبیعی، از پوست حیواناتی مانند بز، آهو، میش و گوسفند استفاده می کنند. پوست مناسب پوستی است که کهنه باشد. برای امتحان، اگر به پوست آب بزنیم و از آن بوی نامطبوع استشمام نشود، پوست کهنه است. پوست باید به خوبی دباغی شده باشد، یعنی ضخامت تمام نقاط آن یکسان باشد.

برای دباغی پوست نباید از موادی همانند آهک که در صنایع چرم سازی به کار می‌رود، استفاده شود. بلکه باید در آب خوابانده شود و به مرور زمان موها را از پوست جدا نمود. آهک و مواد شیمیایی که در چرم سازی به کار می‌رود، چربی پوست را از بین می‌برند و در صدای آن تأثیر بدی می‌گذارند.

نحوه ی نواختن ساز دف

روش صحيح در دست گرفتن دف به قدري اهميت دارد كه در بیشتر موارد، مي توان آن را منشاء تفاوت بين اجراي جذاب و كسل كننده توسط نوازندگان حرفه اي دانست. در واقع شكل و شيوه ي در دست گرفتن دف، اثر مستقيم بر نوازندگي ما دارد. به جرئت مي توان گفت كه شكل نادرست آن مانع نواختن صحيح ضربات خواهد شد. در اينجا به شيوه ي صحيح در دست گرفتن دف اشاره ای کوتاه می کنیم:

1. شستي از راستايي كه با راستاي افق زاويه قائمه مي سازد، اندكي انحراف دارد.
2. سنگيني دف روي هر دو دست توزيع مي شود كه بخش بيشتري را دست چپ تحمل مي كند.
3. صفحه ي فرضي اي كه پوست در آن واقع است با راستاي بدن موازي نباشد.
4. بالای دف کمی به جلو متمایل باشد.

نوازنده در هنگام نواختن با تکان‌هایی که به ساز می‌دهد سبب لرزش حلقه‌های آویزان در جدار داخلی آن می‌گردد و از این طریق صدای زنگوار، توأم با کوبش پوست به وجود می‌اورد.

انواع دف

دف انواع و اقسام بسیار مختلفی دارد که ما چندتا از بهترین انواع دف را برای شما معرفی می کنیم:
• ماهور: این دف یکی از بهترین دف های موجود در ایران می باشد که هم برای افراد مبتدی و هم برای افراد حرفه ای بسیار پر کاربرد می باشد. مطرح ترین دف های برند ماهور دف های الیت و طرح پوست خورشیدی می باشد.

• حبیبی: حبیبی نیز یکی از بهترین برند های تولید لوازم موسیقی سنتی در ایران می باشد که برای مبتدی ها دف های بسیار خوبی را ساخته که در عین راحتی، صدای بسیار خوبی را نیز دارا می باشند.
• نغمه: این نوع دف بیشتر مخصوص افراد مبتدی است و به دلیل متوسط بودن مورد استفاده حرفه ای ها قرار نمی گیرد.

نوازندگان مشهور ساز دف

از نوازندگان به نام دف در ایران می‌توان بیژن کامکار و مسعود حبیبی را نام برد. هژار زهاوی نیز از نوازندگان بنام بین‌المللی است.

شرایط نگهداری ساز دف

پوست دف را نباید خیلی گرم کرد چون احتمال پاره شدن پوست وجود دارد. در ضمن، ممکن است در اثر کشیدگی زیاد پوست، کمانه کج شود. گرم کردن پوست های طبیعی ، باعث خشک شدن چربی پوست شده و ساز را بد صدا می‌کند. حتی الامکان نباید به پوست دف آب زد چرا که در دراز مدت، بر کیفیت صدای آن اثر گذار است. اگر پوست دف در اثر گرمی هوا یا آفتاب بسیار کشیده شود، می‌توان آن‌را از طرف پوست روی زمین صاف یا موزاییک شده گذاشت تا رطوبت زمین را آهسته آهسته به خود جذب کند.

پوست را نباید روی آتش گرم کرد. برای گرم کردن پوست باید از هوای خشک، آفتاب یا تشک برقی استفاده کرد. اگر هیچ‌کدام از موارد در دسترس نبود، ناگزیر از هیتر برقی یا آتش استفاده می‌شود. لازم است ذکر شود که در این روش، احتمال وقوع شوک حرارتی، پاره شدن پوست، خشک شدن چربی پوست و در نهایت پاره شدن پوست وجود دارد.

برای جلوگیری از این مورد، باید دف را به فاصله مناسبی از آتش گرفت. باید دف را دایماً بر روی حرارت بچرخانیم تا پوست به تدریج منقبض شود. با دست دما را کنترل می‌کنیم و اگر در جایی دمای پوست از حد مطبوع بیشتر باشد، دف را به صورت رفت و برگشتی (بادبزنی) حرکت می‌دهیم تا آن جایی که دف انقباض لازم را کسب کند.

تفاوت دف با دایره

دایره یکی از سازهای کوبه ای است این ساز شبیه دف است با این تفاوت که دف دارای زنجیرهای کوچکی است که به دیواره چوبی آن نصب شده است. در ضمن دایره از دف کوچکتر است که باعث تفاوت صدای این دو ساز است.
دایره غیر از ایران در کشورهای افغانستان، آذربایجان، ازبکستان و تاجیکستان رواج دارد.
این ساز معمولا ساز مجالس شادی است .
دف در تاریخچه سازها دارای طولانی ترین قدمت برای سازهای کوبه ای را دارد.
سادگی در ساخت و نواختن آن موجب شده که اهمیت و جایگاه آن جزء جدایی ناپذیر از موسیقی باشد.