معرفی ساز سنتور

آشنایی با ساز سنتور

سنتور ساز زهی-کوبه ای است، این ساز با اصالت ایرانی دارد و با صدای دلنشین خود افراد زیادی را جذب می کند. ساختمان این ساز شبیه ذوزنقه می باشد که سیم های زیادی از دو ضلع آن به هم کشیده شده است. این ساز بوسیله دو مضرابِ (زخمه) چوبی نواخته می شود.

رایج‌ترین نوع سنتور (۹ خرکی) شامل 72 تا سیم می باشد که هر 4 سیم بر روی یک خرک می باشند و هر 4 سیم یک کوک یکسان و دقیق دارند، در ۱۸ دسته تقسیم می‌شود. ساز سنتور جزو سازهای مضرابی می باشد که با دو مضراب چوبی که بر سر هر مضراب نمد هست، نواخته می شود.

گستره صوتی سنتور: سنتور از سه محدوده صوتی بم که سیم های زرد، گستره صوتی وسط که سیم های سفید، گستره صوتی زیر که سیم های پشت خرک هستند را تشکیل می دهند.

سنتور قدمت طولانی در ایران دارد و به احتمال زیاد از ایران به سایر کشورها مانند چین، آمریکا، هند، انگلستان، آلمان و … راه یافته است. ساز سنتور با صدایی پرحجم و جذابی که دارد باعث شده است که افراد بسیار زیادی را مجذوب خود کند و بسیار مناسب است.

تاریخچه ساز سنتور

قدیمی ترین نشانه هایی که از ساز سنتور در ایران به دست آمده است، مربوط به تصاویر و حکاکی هایی از دوره آشور و بابلیان می باشد. (یعنی ۵۵۹ سال پیش از میلاد مسیح). در این یافته ها، افراد سازی ذوزنقه ای شکل که شباهت فراوانی به سنتور دارد را با یک طناب و یا نخ به گردن خویش آویخته اند و با آن می نوازند. آنچه از شواهد پیداست، نشان دهنده آشنایی ایرانیان قبل از اسلام با این ساز بوده اند و به آن “کونار” می گفتند.

عبدالقادر مراغه ای بعد از اسلام «ساز» یا «طوفان» را که شبیه سنتور امروزی بود معرفی کرد که تفاوت آن با سنتور بستن یک سیم برای هر صدا و کوک نمودن آن با جابه جایی خرک ها بود. برخی از پژوهشگران ساخت سنتور را به ابونصر فارابی نسبت می‌دهند که مانند بربط، ساز دیگر ایرانی بعدها به خارج برده‌شد.

طبق اسناد و مدارک و نگارگری‌ها و مینیاتورهای قرن های پیش، آنچه که ما دست ورزه به نام سنتور در اختیار داریم در واقع سنتوری است که از حدود 150 سال پیش (زمان قاجار) با ظاهر کنونی خود در اختیار هنرمندان قرار دارد.

چنان‌که سنتورهای محمدصادق خان (اولین نمونه صوتی ساز سنتور به جا مانده از دوران قاجار متعلق به وی می‌باشد)، حبیب سماع حضور و حبیب سماعی، در ابعاد، شمار خرک و چگونگی ساخت، بسیار نزدیک به سنتور دست ورزی امروزی است. گمان می رود که سنتور از ایران به سایر کشورهای جهان راه یافته است و با اندکی تفاوت در ظاهر و به نام های مختلف در جهان وجود دارد.

ساختمان ساز سنتور

کلاف و صفحه زیرین: کلاف چارچوب ساز است و ابعاد ساز را مشخص می کند. صفحه زیرین، همان صفحه ایست که ساز روی آن قرار می گیرد.

صفحه رویی: صفحه رو به صفحه چوبی رویین سنتور گفته می شود که روی این صفحه، خرک های سنتور قرار گرفته و وظیفه ی آن، تحمل فشار سیم هایی با وزن حدودا ۲۰۰ کیلوگرم یا بیشتر می باشد. معمولاً دو گل زیبا به شکل بریده شده بر روی صفحه روی سنتور وجود دارد.
چوب های مورد استفاده در ساخت سنتور معمولا از چوب گردو، افرا، آزاد و توت و … استفاده می شود که هر کدام جنس صدایی متفاوتی دارند و این تفاوت در صدا بخاطر نوع چوب و محل رویش چوب ها و نرمی و سفتی چوب ها و چگالی چوب ها می باشد.

ضخامت صفحه رویی سنتور در سازنده ها متفاوت هست. برخی از سازنده ها صفحه رو را کمی ضخیم تر، که باعث می شود صدای ساز کمی خفه تر و برخی سازنده ها صفحه را کمی نازک تر، که باعث بلندی صدا می شود و با تخصصی که طی سالیان کسب کرده اند صفحه را تراش می دهند

یکی از نکات مهم در ساز سازی این است که صفحات سنتور به درستی خشک شوند و شیره زدایی بشوند که اگر این امر به درستی انجام نشود و صفحات دارای رطوبت باشند باعث می شود که بعد از یک سال صفحات سنتور دچار تغییر شود و حتی ممکن است ساز دیگر قابل استفاده نباشد و سازنده های حرفه ای صفحات را بین 5 تا 10 سال خشک می کنند و بعد استفاده می کنند که این امر باعث طول امر بیشتر سنتور می شود و صدای بهتر ومطلوب تری دارد.

جعبه رزُنانس: منظور از جعبه رزنانس، جعبه ای شامل صفحه و کف و کلاف می باشد که با چسب یا سریشم به هم متصل هستند.

گوشی سنتور: پیچ‌هایی فلزی که در سمت راست کلاف پیچانده می‌شوند و سیم دور آنها می پیچید با تنظیم آن می‌توان سفتی سیم را تغییر داد و کوک را عوض کرد. گوشی های سنتور، ۷۲ میله است که از فولاد یا فلزات ضد زنگ ساخته شده است و در داخل بدن کلاف در ردیف های چهارتایی (جمعاً ۱۸ ردیف) سمت راست سنتور قرار گرفته اند
وظیفه اصلی این گوشی ها ، کوک کردن سنتور و نگهداری کوک می باشد

شیطانک: روی دو ساق ذوزنقه سنتور یک برجستگی وجود دارد که روی آن دو میله استیل به قطر حدودی ۲ میلیمتر قرار دارد که به آن شیطانک گفته می شود و سیم های سنتور روی آن قرار می گیرد. ارتفاع شیطانک در سنتور از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا بوسیله آن، میزان فشار سیم ها روی خرک تغییر می کند که این خود در نهایت روی صدای ساز سنتور اثر می گذارد.

سیم سنتور: سنتور ۷۲ سیم دارد که ۳۶ سیم آن در گروههای چهارتایی روی یک خرک طرف راست قرار دارند و رنگشان زرد و از آلیاژ مس یا برنج هستند و ۳۶ سیم آن نیز در گروه های چهارتایی روی 9 خرک طرف چپ قرار دارند و رنگشان سفید هستند
سیم های موجود در بازار ایرانی و خارجی هستند که نوع ایرانی آن را بر روی سازهای بی ارزش استفاده می کنند و بهترین نوع سیم ، سیم های خارجی هست که عموما آلمانی هستنداستفاده می شود که طول عمر بیشتری دارد و در کوک کردن و نگهداری کوک بسیار بهتر می باشد و صدای بهتری دارد

سیم گیر سنتور: سیم گیرها ساچمه های کوچک فلزی هستند که در سمت چپ کلاف و به تعداد سیم های سنتور و به ردیف های چهارتایی با نظم قرار گرفته اند و وظیفه اصلی آن ها این است که سیم ها را نکه دارند

خرک: به مهره های چوبی در سنتور، خرک گفته می شود که جایگاه آن ها در زیر سیم هاست. مفتول کوچکی در بالای خرک ها برای عدم تماس مهره های چوبی با سیم های سنتور قرار گرفته است
خرک های سیم زرد باید جوری تنظیم بشوند که سیم های قسمت سمت راست خرک باید فاصله چهارم یا فاصله پنجم نسبت به سیم های سمت چپ خرک صدا دهند و خرک های مربوط به سیم سفید باید جوری تنظیم بشوند که وقتی سیم ها کوک می شوند باید سیم های پشت خرک دقیقا هم صدا با سیم های سفید باشد اگر خرک درست در جای خود قرار نگیرد صدای سیم های سفید و پشت خرک متفاوت می شود

پل: میله‌هایی چوبی‌اند معمولا از چوب گردو یا چوب های سفت وسخت استفاده می شود تا تحمل این همه فشار را داشته باشد که درون جعبه رزُنانس و زیر صفحه رویی قرار دارند. پل ها بسته به تخصص و تجربه سازنده ساز سنتور در جاهای خاص قرار می گیرند و وظیفه تحمل بار حاصل از سیم‌های تحت فشار سنتور را به عهده دارند و به یک دست بودن و تناسب صدا کمک می کنند. ارتفاع این پل ها 5 سانتی متر و اندازه ضخامت آنها 1 سانتی متر می باشد.

گُل: بر روی صفحه سنتور دو سوراخ به شکل گل وجود دارد که به آن گل سنتور گفته می شود. گل سنتور علاوه بر زیبایی باعث صدا دهی بهتر سنتور می‌شود و مکان قرار گیری آن در صدادهی ساز تأثیر زیادی دارد. معمولا سمت راستی زیر نت‌های دو، سی و لا است و سمت چپی زیر نت‌های لا، سل و فا است. شکل ‌گل‌ها دلخواه است و به سلیقه‌ هنرمند سنتور ساز بستگی دارد.

مضراب: ابزارهای چوبی برای نواختن سنتور هستند.

مضراب سنتور

کلمه ی مضراب به معنای ضربه زدن است. مضراب سنتور دو قطعه چوبی است که به منظور لطیف تر شدن صدای ساز، بر سر محل اصابت آن با سیم ها، نمد می چسبانند.

اجزای مضراب

سر مضراب، نمد، ساقه مضراب، حلقه مضراب، دم مضراب

چوب مضراب

مضراب از چوب های مختلفی همچون گردو، شمشاد و عناب و … ساخته می شود.

ویژگی های یک مضراب خوب

کیفیت یک مضراب از چند جنبه بررسی می شود. چوب، طراحی، ساخت، وزن، نوع نمد، ابعاد و….

در حالت کلی هیچ استاندارد مشخصی برای ساخت یک مضراب وجود ندارد. اما بر اساس تجربه و معیارها به صورت کلی بررسی می شوند مثلا نباید وزنش خیلی سبک یا سنگین یا و دم آن خیلی بلند و کوتاه یا پهن باشد.

نحوه نواختن ساز سنتور

سنتور با دو چوب نازک که به آن‌ها “مضراب” گفته می‌شود، انجام می‌شود. مضراب‌ها در گذشته بدون نمد بودند ولی اکنون بیش‌تر به مضراب‌ها نمد می‌چسبانند که باعث نرم تر شدن و کم زنگ‌تر شدن صدای سنتور می‌شود.

دربسیاری اوقات، نوازنده باید با هر یک از مضراب‌ها، نت متفاوتی را اجرا کند. به همین دلیل نوازندگی این ساز علاوه بر چابکی دست‌ها، به تمرکز ذهن نیز نیاز دارد که تنها با تمرین زیاد به دست می‌آید.

انواع سنتور

سنتور سُل‌كوك: از رایج ترین و پر استفاده ترین انواع سنتور می باشد که به سنتور معمولی نیز شناخته می شود. این سنتور دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین صفحه دارد که نت «دو» در آن هم صدا با دو دیاپازون است. در کتاب های آموزشی سنتور این ساز به عنوان استاندارد معرفی شده است.

2. سنتور لاكوك: این ساز هم جز رایج ترین انواع سنتور می باشد. این ساز دو ردیف 9 تایی خرک در طرفین دارد که نت “دو” در آن هم صدا با “ر دیاپازون” است. در اندازه‌ی کوچک‌تر ساخته می‌شود و باید برایش یک پرده بالاتر نت نویسی کرد. برای اجرا در گروه‌ نوازی‌ها مناسب است.

3. سنتور باس: جعبه‌ی صوتی این سنتور بزرگ‌تر از سنتور معمولی است و سیم‌هایی با روکش فلزی در ضخامت‌های مختلف دارد. صدادهی این سنتور عمومیت لازم را نیافته است، یک اکتاو بم‌تر از سنتور معمولی‌ است.

4. سنتور کروماتیک: داراي سه اكتاو و نيم است و در كارهاي اركستري کاربرد دارد. كليه سيم هاي اين سنتور سه تايي است (به استثناء هشت خرك سمت راست زرد) و نت‌خواني اين نوع ساز با كليد سُل و روي خط دوم حامل نوشته مي‌شود.

سازندگان مشهور سنتور

از جمله سازندگان معاصر می‌توان به رضا معمارزاده، محمد عطایی، بیژن سیدعارفی، منوچهر پوریان‌خیر، داریوش سالاری، حمید موسوی، علی غفاری، و محسن راسخ اشاره کرد. تعداد دیگری از سنتورسازان که در حال حاضر سازشان در بازار فروش سنتور در دسترس است شامل دلشاد، امیرمسعود فلاح، وظیفه‌دوست، رضایی، عرفان سیف، حسن‌نیا، بختیاری‌کیا، غفارپور، برادران مرادی‌پسند (غزل)، ناصر علایی، سعید صادقی، حسین رعنایی، ثاقبی، علیزاده، اسلامی، مجتبی زمانی، داوود غلامی شیرازی، سیروس رضوانی ،راسخ ،آصف روشنایی ، مصطفی قاسمی و … اشاره کرد

شرایط نگهداری سنتور

برای نگهداری از سنتور خود سعی کنید یک کیف یا جعبه نگهداری عایق تهیه کنید تا تاثیر سرما و گرما را بر روی سیم ها کاهش دهید.
برای تمیز کردن ساز خود مواد تمیز کننده شیمیایی، روغن های جلا ویا رنگ ها را کنار بگذارید. بهترین روش تمیز کردن سنتورتان استفاده از یک پارچه خشک است.
اگر برای مدت طولانی از ساز خود استفاده نمی کنید، سیم ها را از حالت کوک خارج کنید.
کوک نکردن صحیح ساز باعث آسیب زدن به سیم ها و بدنه ی ساز شما می شود.

کوک کردن سنتور به دلیل داشتن 72 سیم کاری زمان‌بر و نیازمند تجربه و مهارت است. کوبش ‌های مداوم مضراب روی سیم‌ها و تأثیرگذاری رطوبت و گرما روی چوب و سیم‌ها، کوک ساز را به هم می‌زند و ۷۲ سیم باید مرتب کوک شوند بنابراین نیمی از زندگانی سنتورنوازان، به کوک کردن آن می‌گذرد، از این بسیاری از پیامدهای فیزیکی می‌تواند روی آوا و کوک سنتور تأثیر بگذارد و حتی نوازنده‌های ماهر را برای یک کوک دلخواه ناکام می‌گذارد.

تفاوت و شباهت ساز سنتور با قانون

سنتور و قانون هر دو ساز زهی زخمه‌ای هستند. یعنی صدا در آن‌ها از طریق ضربه ی زخمه (یا مضراب) بر سیم ها تولید می‌شود. همچنین هر دو ساز دو از اجزایی با جنس چوب و فلز ساخته شده اند که اکثر آن‌ها دارای نامی مشابه و ظاهری متفاوت هستند.

ساز قانون در سراسر سمت چپ خود داری ابزار‌های کوچک فلزی به نام پرده گردان دارد که وظیفه‌ی تغییرات صدا و کوک سیم‌ها را بر عهده دارند ولی سنتور پرده گردان ندارد.

وجود پوست‌هایی از جنس پوست شتر، گوساله و ماهی بر روی صفحه‌ی رویی ساز قانون یکی دیگر از تفاوت‌های ساز سنتور و قانون است. با هر دو ساز می‌توان قطعات و گوشه‌های دستگاه‌های موسیقی ایرانی را اجرا کرد و هر دو توانایی اجراهای گروهی وتکی را دارند.

سوالات متداول هنرجویان و علاقه مندان سنتور

مدت زمان یاد گیری سنتور

مهترین سوالی که در ذهن علاقمندان سنتور هست، همین سوال هست. یکی از باور های غلطی که هنرجوها نسبت به فراگیری موسیقی دارند این است که تصور می کنند ظرف مدت چند جلسه یا چند ماه می توانند آن را کامل یاد گرفته و همه آهنگ‌ها را بنوازد.

همان طور که ما 12 سال به مدرسه می رویم و بعد وارد دانشگاه می شویم یادگیری موسیقی هم نیاز به زمان دارد تا در آن حرفه ای بشویم.

در یادگیری سنتور می توان به سه عامل بسیار مهم اشاره کرد

علاقه
استعداد
تلاش

بدون شک برای یادگیری هر فن و هنری نیاز به حداقلی استعداد دارد. اما نگران نباشید، چرا که با تلاش و ممارست میتوانید آن را جبران کنید. البته اگر فردی استعداد داشته باشد ولی تلاش و پشتکار لازم را نداشته باشد در این راه موفق نمی شود.

تلاش و پشتکار در موسیقی و سنتور

همان طور که در قسمت بالا توضیح دادیم، علاقه و استعداد به تنهایی برای یادگیری ساز سنتور کافی نیست و با تمرین یک الی دو ساعت در هفته به جایگاه قابل توجهی در سنتور نوازی نخواهید رسید و باید حداقل برای دوره مبتدی روزی یک الی دو ساعت تمرین کنید.

از همه مهم تر شیوه درست تمرین است که هنرجو باید از استاد خود بیاموزد و نکاتی که استاد در کلاس گفته است به کار گیرد تا تمرینات هنرجو مفید واقع شود در غیر این صورت تمرینات بازدهی مناسب را نخواهد داشت و روند پیشرفت به کندی پیش خواهد رفت.

اگر به سه فاکتور بالا خوب دقت شود هنرجو می تواند در مدت یک سال قطعات و تصنیفاتی را اجرا کند و بعد از یک سال هنرجو وارد دوره حرفه ای می شود که نیازمند تمرینات بیشتر و یادگیری مباحثی چون تئوری موسیقی، سلفژ، آهنگسازی و …. می باشد

در سایت (dibagaran7.ir) می توانید به اخبار بیشتری دست پیدا کنید.

سایت فرهنگ سازان می تواند به شما در دست یابی به مقاله های هنری و فرهنگی کمک کند.

مشاوره رایگان برای ثبت نام رشته های موسیقی و آشنایی با ساز سنتور

و همچنین پاسخ به سوالات متداول آموزش سنتور

همه روزه به جز ایام تعطیل با تلفن 42646861-031

شنبه تا چهارشنبه از ساعت 8 الی 12 و 15:30 الی 20
پنج شنبه از ساعت 8 الی 14