معرفی ساز نی انبان

نی‌انبان سازی هوا صدا، با لوله های صوتی مضاعف (دوتایی) است. این ساز کمی بزرگتر از دوزله معمولی (گاه با هفت سوراخ) است که انتهای قمیش دار آن به کیسه‌ ای به نام “انبان” الصاق و دقیقاً “هواگیری” شده‌است تا از این نقطه ی اتصال هوا خارج و داخل نشود. این ساز، بومی است و اغلب در مجالس عروسی و بزم نواخته می‌شود. این ساز، شناخته شده‌ترین ساز موسیقی جنوب ایران است. سازی که در استان بوشهر، خوزستان، هرمزگان و کرمان از جایگاه ممتازی برخوردار است. این ساز در کشورهای مختلف نام های گوناگون دارد، مانند: نی حمونه، خیکنای، نی مشکی، نی همبونه، نی تکی، نی جفتی، دوزله و ….

تاریخچه ساز نی انبان

ساز نی‌انبان همان‌طور که از نامش پیداست از دو جزء نی و انبان تشکیل شده است. همین نکته نشان می‌دهد که این ساز متشکل از ابتدایی‌ترین وسایلی است که انسان می‌توانسته از آن ساز بسازد.

این، نشان از قدمت این ساز دارد. برخی پژوهشگران بر روی نقش ‌های طاق بستان تصاویری از نواختن نی‌انبان توسط یک نفر را دیده‌اند، این تصاویر قدمت این ساز را به دورهی ساسانیان برمی‌گرداند.

این ساز، در گسترهی جزایر خلیج‌فارس و عمدتاً ایران قرار گرفته‌است و احتمال انتقال آن از ایران به کشورهای دیگر بسیار زیاد است. حتی به گفته برخی کارشناسان، این ساز ابتدا در ایران ساخته و مورد استفاده بوده و در طول سال‌ها به کشورهای دیگر منتقل شده‌است.

نی انبان درکشورهای اروپایی، هند، آفریقا در دسترس است ولی در ساختار و یا شکل متفاوتند. این ساز سنتی در همه استان‌های جنوبی کشور و جزایر خلیج فارس نواخته می‌شود.

بعضی از اساتید دانشگاه‌های اروپا هم اعتقاد دارند که این ساز از خلیج فارس آمده و ساخته فارس‌ها می‌باشد. بوشهری‌ها معتقدند که این ساز ساخته آنهاست و به همین دلیل برای زنده نگه داشتن آن بسیار تلاش می‌کنند. منوچهری دامغانی شاعر قرن پنجم هم در آثارش به نی‌انبان اشاره می‌کند یا اثیرالدین شاعر قرن ششم هم از آن یاد کرده است. همه مستندات این ساز در مورد بوشهر به حدود ۲۰۰ سال پیش بر می گردد هرچند به احتمال زیاد قبل از آن هم استفاده می شده است.

ساختمان ساز نی انبان

به طور کلی این ساز از اجزا زیر تشکیل شده است:

• پوست (انبان، حمبون): یک مشک یا پوست دباغی شده حیوان است. به عنوان محل ذخیره ی هوا قرار می گیرد. این پوست یکپارچه است و از قسمت گردن، از داخل کور می شود. یک دهانی (محل دمیدن) در محل سوراخ یکی از دست ها است. در محل سوراخ دست دیگر، دسته ی نی انبان قرار دارد. قسمت پایینی پوست از داخل، در یک نقطه جمع و بسته می شود.

بنابراین مخزن آماده شده یکمجرای ورود هوا (دهانی) و یک مجرای خروج هوا (دسته نی انبان) دارد. دسته ی نی انبان را طوری می سازند که زبانه ها داخل دسته قرار بگیرند.

پوست، از چهارپایانی مثل بز ، گوسفند و … ساخته می شود كه طی مراحی تمیز شده و در آب و آهك مدتی نگهداری می شود و سپس رنگ زده می شود .

• دسته: دسته‌ی نی انبان غلاف چوبی ناودانی شکلی است که داخل آن دو عدد نی زبانه دار قرار دارد و نی‌ها با موم در داخل دسته ثابت می‌شوند. روی هر نی شش سوراخ صوتی در قسمت جلو ایجاد شده اند و بر سر هر کدام از نی‌ها، زبانه‌ای یک لایه قرار گرفته است. دسته از چوب درخت سدر یا كنار ساخته شده می شود.

• زبانه ها: از جنس نی هستند.
• دهانی: به شکل قرقره ای ومحل دمیدن در نی انبان است.

نحوه ی نواختن ساز نی انبان

نوازنده، قبل از نواختن، انبان ساز را با فوت کردن (دمیدن) در دهانی، پر از هوا می کند. بعد دسته نی انبان را در دست های خود می گیرد و شروع به نواختن می کند. فشار هوای داخل مخزن باعث ارتعاش زبانه ها می شود و صدای ایجاد شده، با بستن (گرفتن) یا باز گذاشتن سوراخ های نی ها تغییر می کند.

هردو نی باید صدای یکسانی تولید کنند. در نی انبان، زبانه ها داخل مخزن هوا قرار دارند و با لب های نوازنده تماس ندارند. در نی انبان این امکان برای نوازنده وجود دارد که با استفاده از هوای ذخیره شده در نی انبان بتواند لحظاتی ساز را بدون دمیدن به صدا در آورد. مخزن هوای نی انبان دربغل نوازنده قرار می گیرد و او با آرنج و بازو های خود از دو طرف به مخزن فشار می آورد. بنابراین، چون این ساز مخزن ذخیره ی هوا دارد نیازی به استفاده از تکنیک نفس برگردان در نواختن آن نیست.

موارد استفاده نی انبان

نی انبان اغلب در مجالس عروسی و شادمانی نواخته می شود. رپرتوار آن شامل ترانه ها و قطعات مختلفی، چون حاجیونی، شکی، چوبی ها یا آهنگ های رقص است. در قسمت های غربی استان بوشهر از نی انبان در مراسمی، چون مولودی و زار نیز استفاده می کنند.

سازهای همراهی کننده ی نی انبان

دایره و تمبک و دمام از سازهای همراهی کننده نی انبان، در بوشهر هستند که در مراسم های شادی نوازنده‌ها این سازها را با هم می‌نوازند.

شرایط نگهداری ساز نی انبان

• قبل از نواختن ابتدا كمی با نفس گرم، آهسته پیکک را گرم كنید (مخصوصا در هوای سرد)
• تا جایی كه می توانید مراقب باشید آب دهان داخل پیکک نرود.
• هرگز بیش از توان صدایی پیکک در آن ندمید
• پوست نی انبان را معمولا با روغن كنجد چرب کنید تا حالت چرمی و كشسانی آن همواره حفظ شود.

نوازندگان مشهور ساز نی انبان

از نوازندگان معروف این ساز می توان به خماس، حسین توانا، استاد محمد جنجال، کریم ادریس پور و محسن شریفیان اشاره کرد.

ثبت ملی و جهانی نی انبان

نی انبان، شناخته شده‌ ترین ساز موسیقی جنوب ایران است. سازی که در استان بوشهر، خوزستان، هرمزگان و کرمان از جایگاه ممتازی برخوردار است. بدین سبب با تلاش محسن شریفیان (پژوهشگر حوزه موسیقی) و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خوشبختانه در ۲۲ مهر ۱۳۹۴، نی انبان، با عنوان «مهارت ساختن و نواختن نی‌انبان در گستره ی ملی» با شماره ۷۸۳ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. این ساز پس از ثبت در فهرست میراث ناملموس ایران، در تلاش برای رسیدن به فهرست میراث جهانی یونسکو است.