موسیقی نوروزی: نغمه‌های بهاری در فرهنگ های مختلف ایران
نوروز به‌عنوان یکی از کهن‌ترین جشن‌های ایرانی، در فرهنگ موسیقایی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. موسیقی نوروزی در مناطق مختلف ایران، بازتاب‌دهنده‌ی آیین‌ها، باورها، و سبک زندگی مردمان آن خطه است. نغمه‌های بهاری در ایران، از مقام‌های اصیل و کهن گرفته تا تصنیف‌های عامیانه و امروزی، همگی نشان‌دهنده‌ی حال و هوای شادی‌بخش نوروز و تغییر فصل از زمستان به بهار هستند.
در ادامه، سبک ها، سازها، هنرمندان و تصنیف های مشهور موسیقی نوروزی در نقاط مختلف ایران، همراه با تاریخچه و ویژگی‌های آن بررسی می‌شود.
موسیقی نوروزی در مناطق شمالی ایران (گیلان، مازندران و گلستان)
گیلان: نغمه‌های نوروزخوانی و ترانه‌های بهاری
در استان گیلان، نوروزخوانی یکی از آیین‌های کهن موسیقایی است. نوروزخوان‌ها گروهی از نوازندگان و خوانندگان محلی هستند که پیش از تحویل سال نو، در روستاها و شهرها حرکت کرده و با خواندن اشعار نوروزی، رسیدن بهار را نوید می‌دهند.
🔹 ویژگی‌های نوروزخوانی گیلان:
- استفاده از اشعاری با مضامین تبریک سال نو و دعا برای برکت و باران
- اجرای موسیقی همراه با سازهای سنتی مانند دوتار و سرنا
- آوازهای ریتمیک و ملودی‌های ساده و دلنشین
یکی از معروف‌ترین اشعار نوروزخوانی گیلان:
“باد بهارون بِوِه، گل بَکَف سوسَن بَکَف
ماه فروردین بِوِه، خُنده بَکَف روزَن بَکَف”
مازندران: مقام‌های نوروزی و «نوروزِ ماه»
در مازندران نیز نوروزخوانی اجرا می‌شود، اما شکل خاصی از موسیقی نوروزی به نام «نوروزِ ماه» وجود دارد که از مقام‌های موسیقی سنتی این منطقه است.
🔹 ویژگی‌های «نوروزِ ماه»:
- آوازهای محزون و تغزلی که نشان‌دهنده‌ی انتظار بهار است
- اجرای این مقام با سازهای للوا (نی محلی مازندران)، کمانچه، و دوتار
- ریتمی آهسته و دلنشین که فضای گذر از زمستان به بهار را القا می‌کند
موسیقی نوروزی در خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)
مقام‌های موسیقی خراسانی و ارتباط آن با نوروز
خراسان، مهد موسیقی مقامی ایران، مجموعه‌ای از مقام‌های نوروزی دارد که قرن‌ها توسط بخشی‌ها و نوازندگان سنتی اجرا شده است.
🔹 معروف‌ترین مقام‌های نوروزی خراسان:
- مقام نوروز خراسانی: این مقام با ریتمی تند و شاد اجرا شده و همراهی سازهایی مانند دوتار، دایره و کمانچه دارد.
- مقام «الله مزار»: در جشن‌های نوروزی اجرا شده و بیشتر در مناطق ترکمن‌نشین خراسان رواج دارد.
- تصنیف‌های نوروزی بخشی‌ها: این تصنیف‌ها توسط بخشی‌ها (نوازندگان و خوانندگان سنتی خراسان) اجرا شده و دارای اشعاری درباره‌ی طبیعت و نوروز هستند.
یکی از مشهورترین تصنیف‌های نوروزی خراسان:
“بیا که وقت گل آمد، شکفته باغ و چمن
بیا که وقت نشاط است، بهار آمد به وطن”
موسیقی نوروزی در مناطق غربی ایران (کردستان، کرمانشاه، ایلام و لرستان)
نوروز در موسیقی کردی
در کردستان، نوروز با موسیقی و رقص کردی پیوند عمیقی دارد. هه‌لپه‌رکی (رقص گروهی کردی) یکی از آیین‌های نوروزی است که همراه با موسیقی‌های شاد اجرا می‌شود.
🔹 ویژگی‌های موسیقی نوروزی کردستان:
- استفاده از سازهای تنبور، دهل و زورنا
- ریتم‌های پرانرژی که هم برای رقص و هم برای آواز مناسب هستند
- اشعار و ترانه‌هایی درباره‌ی شکوفایی طبیعت و آزادی
یکی از تصنیف‌های معروف نوروزی کردی:
“نوروزه، نوروزه، وه کو زه‌رده‌خوزه
هه‌ر بژیت کورد و کوردستان، مه‌لکه‌ی خوشه
مقام‌های نوروزی در موسیقی لری و بختیاری
لرستان و چهارمحال و بختیاری از دیگر مناطقی هستند که موسیقی نوروزی در آن‌ها ریشه دارد. مقام نوروزی لری یکی از مقام‌های کهن است که معمولاً با کمانچه و تنبک اجرا می‌شود.
🔹 ویژگی‌های مقام نوروزی در موسیقی لری:
- اشعار فولکلوریک درباره‌ی بهار و دشت‌های سرسبز زاگرس
- اجرای آوازهای حماسی همراه با ضرباهنگ‌های شاد
- همراهی موسیقی با رقص‌های بختیاری و لری
موسیقی نوروزی در جنوب ایران (خوزستان، هرمزگان و بوشهر)
نوروز در موسیقی بوشهری و بندری
در بوشهر و مناطق جنوبی، موسیقی نوروزی تحت تأثیر موسیقی بندری و آیین‌های سنتی این منطقه قرار دارد.
🔹 ویژگی‌های موسیقی نوروزی بوشهر:
- استفاده از سازهای نی‌انبان، دمام، عود و دف
- ریتم‌های تند و رقص‌های جمعی
- ترانه‌های نوروزی که با موسیقی بندری تلفیق شده‌اند
یکی از مشهورترین تصنیف‌های نوروزی بوشهری:
“بوشهر زمینِ گل، اومده سال نو
دریا پر از موج، دل شده خوشحال نو”
موسیقی نوروزی در مناطق مرکزی و تهران
تصنیف‌های نوروزی در موسیقی دستگاهی ایران
در موسیقی سنتی ایران، چندین تصنیف و قطعه‌ی نوروزی وجود دارد که توسط موسیقی‌دانان برجسته اجرا شده است.
🔹 مهم‌ترین قطعات موسیقی دستگاهی مرتبط با نوروز:
- «بهار دلکش» (اثر درویش‌خان، اجرا توسط محمدرضا شجریان)
- «ز نو بهار آمد» (اثر علی‌اکبر شیدا)
- «نوروزِ عرب» (یکی از گوشه‌های دستگاه ماهور)
خوانندگان و آهنگسازان تأثیرگذار در موسیقی نوروزی ایران
دوران قاجار و اوایل پهلوی
🔹 درویش‌خان (۱۲۵۱-۱۳۰۵ شمسی)
درویش‌خان یکی از مهم‌ترین موسیقی‌دانان دوران قاجار بود که تصنیف “بهار دلکش” را ساخت. این تصنیف که در وصف نوروز و بهار است، توسط بسیاری از خوانندگان بعدی بازخوانی شد.
🔹 عارف قزوینی (۱۲۵۹-۱۳۱۲ شمسی)
عارف قزوینی، شاعر و موسیقی‌دان برجسته‌ی دوره‌ی مشروطه، تصنیف‌هایی با مضامین ملی و نوروزی ساخت. یکی از آثار مهم او “نوروز آمد” است که در محافل مشروطه‌خواهان اجرا می‌شد.
🔹 ابوالحسن صبا (۱۲۸۱-۱۳۳۶ شمسی)
صبا، که علاوه بر نوازندگی ویلن، در موسیقی نوروزی نیز تأثیر داشت، ملودی‌های فولکلور نوروزی را در مجموعه‌ی خود ثبت و تنظیم کرد.
دوران معاصر و پهلوی دوم
🔹 غلامحسین بنان (۱۲۹۰-۱۳۶۴ شمسی)
بنان، خواننده‌ی نامدار موسیقی ایرانی، تصنیف‌های نوروزی متعددی اجرا کرد که برخی از آن‌ها مانند “بهار دلنشین” (اثر روح‌الله خالقی) از آثار جاودانه‌ی نوروزی هستند.
🔹 حسین قوامی (۱۲۸۸-۱۳۶۸ شمسی)
قوامی با ارکستر گل‌ها، چندین اثر نوروزی اجرا کرد که مشهورترین آن “آمد بهار جان‌ها” است که بر اساس اشعار مولانا ساخته شد.
🔹 مرضیه (۱۳۰۴-۱۳۹۷ شمسی)
مرضیه از خوانندگانی بود که تصنیف‌های نوروزی متعددی را با ارکسترهای مختلف از جمله ارکستر گل‌ها اجرا کرد. یکی از آثار مهم او، “گل بهار” است.
دوران بعد از انقلاب و معاصر
🔹 محمدرضا شجریان (۱۳۱۹-۱۳۹۹ شمسی)
شجریان، استاد آواز ایران، بسیاری از تصنیف‌های نوروزی را اجرا کرده است. آثار برجسته‌ی او در این زمینه شامل:
- “بهار دلکش” (بازخوانی تصنیف درویش‌خان)
- “بیداد بهار” (با آهنگسازی پرویز مشکاتیان)
- “بهار آمد” (شعر سعدی)
🔹 شهرام ناظری (متولد ۱۳۲۸ شمسی)
ناظری با صدای خاص خود، موسیقی نوروزی را با موسیقی عرفانی و اشعار مولانا پیوند داده است. آثار مهم او شامل:
- “نوروزخوانی کردی”
- “بهار نو رسیده”
🔹 علیرضا قربانی (متولد ۱۳۵۱ شمسی)
قربانی در سال‌های اخیر تصنیف‌هایی را در وصف نوروز اجرا کرده که “سروش بهار” از جمله آن‌ها است.
🔹 همایون شجریان (متولد ۱۳۵۴ شمسی)
همایون شجریان نیز آثار نوروزی مانند “نوروز خوانی” را اجرا کرده است.
موسیقی نوروزی در مناطق مختلف و خوانندگان محلی
موسیقی نوروزی در گیلان و مازندران
🔹 نوروزخوانان برجسته‌ی گیلانی و مازندرانی:
- احمد عاشورپور: اولین خواننده‌ای که نوروزخوانی محلی را به شکل مدرن ضبط کرد.
- نصرالله زارع‌نژاد: از خوانندگان موسیقی محلی مازندران که ترانه‌های نوروزی سنتی اجرا کرده است.
موسیقی نوروزی در خراسان
🔹 بخشی‌های خراسانی:
- حسین یگانه و علی‌اکبر مرادی از چهره‌های برجسته‌ای هستند که مقام‌های نوروزی را اجرا کرده‌اند.
موسیقی نوروزی در کردستان
🔹 هنرمندان برجسته‌ی موسیقی نوروزی کردی:
- حسن زیرک: از مشهورترین خوانندگان کرد که ترانه‌های نوروزی بسیاری اجرا کرده است.
- شهرام ناظری: اجرای نوروزخوانی با الهام از مقام‌های کردی.
موسیقی نوروزی در جنوب ایران
🔹 نوازندگان بوشهری:
- عبدالکریم قربانی: نوازنده‌ی نی‌انبان که ملودی‌های نوروزی را با ساز خود زنده نگه داشته است.
- محسن شریفیان: پژوهشگر و نوازنده‌ی برجسته‌ی موسیقی جنوب که قطعات نوروزی اجرا کرده است.
سازهای موسیقی در فرهنگ‌های مختلف ایران
سازهای موسیقی در شمال ایران (گیلان، مازندران و گلستان)
۱.۱. سازهای زهی
🔹 لَلِه‌وا (نی چوپان): سازی بادی و محلی در مازندران که چوپانان برای اجرای مقام‌های فولکلوریک استفاده می‌کردند. این ساز با دمیدن در نی و ایجاد نغمه‌های حزین، بخشی از موسیقی مقامی مازندران محسوب می‌شود.
🔹 دوتار مازندرانی: با تفاوت‌هایی در نحوه نواختن نسبت به دوتار خراسانی، این ساز توسط بخشی‌ها و نوازندگان محلی نواخته می‌شود و در روایت‌های حماسی و عاشقانه نقش دارد.
۱.۲. سازهای کوبه‌ای
🔹 نقاره مازندرانی: از دو طبل کوچک تشکیل شده که همراه با سازهای بادی مانند لَله‌وا نواخته می‌شود و در مراسم‌های آیینی مانند عروسی و جشن‌های محلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
برای تغییر این متن بر روی دکمه ویرایش کلیک کنید. لورم ایپسوم متن ساختگی با تولید سادگی نامفهوم از صنعت چاپ و با استفاده از طراحان گرافیک است.
سازهای موسیقی در خراسان (شمالی، رضوی و جنوبی)
سازهای زهی
🔹 دوتار خراسانی: از مهم‌ترین سازهای موسیقی مقامی خراسان است که توسط بخشی‌ها نواخته می‌شود. تکنیک‌های اجرایی این ساز شامل مضراب‌زنی پیچیده و همراهی با اشعار عرفانی و داستان‌های حماسی است.
🔹 قیچک: نوعی ساز زهی-آرشه‌ای که در خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان رواج دارد. صدای قیچک برای اجرای موسیقی مقامی و همراهی با آوازهای سنتی به‌کار می‌رود.
سازهای بادی
🔹 سورنا خراسانی: سازی شبیه به سرنا که در مراسم‌های شادی و آیینی استفاده می‌شود و دارای صدای قوی و نافذ است.
🔹 قوشمه: نوعی نی دو لوله‌ای که در خراسان شمالی رایج است و بیشتر در موسیقی ترکمن‌ها نواخته می‌شود.
سازهای موسیقی در غرب ایران (کردستان، کرمانشاه، ایلام و لرستان)
سازهای زهی
🔹 تَنبور: از قدیمی‌ترین سازهای ایران که در موسیقی عرفانی و آیینی یارسان مورد استفاده قرار می‌گیرد. این ساز در مناطقی مانند کرمانشاه و کردستان توسط تنبور نوازان مقامی نواخته می‌شود.
🔹 کمانچه کرمانشاهی: تفاوت آن با کمانچه‌های دیگر ایران در ساختار بدنه و نحوه نواختن است. از این ساز برای اجرای موسیقی سنتی و مقامی کردستان و کرمانشاه استفاده می‌شود.
سازهای بادی
🔹 نَرمه‌نای: نی خاص کردستان که با تکنیک‌های خاص دمیدن نواخته می‌شود و در مراسم‌های آیینی و مذهبی کاربرد دارد.
🔹 سورنا لری: مشابه سرنای خراسانی، اما با تکنیک‌ها و مقام‌های ویژه‌ی لرستان و ایلام.
سازهای موسیقی در جنوب ایران (بوشهر، هرمزگان و خوزستان)
۴.۱. سازهای کوبه‌ای
🔹 دمّام: طبل مخصوص آیین‌های زار و مراسم عزاداری در بوشهر که دارای صدای عمیق و کوبنده است.
🔹 جَره: ساز کوبه‌ای که در مناطق جنوبی ایران، به‌خصوص در هرمزگان و بوشهر نواخته می‌شود و نقش مهمی در موسیقی محلی دارد.
۴.۲. سازهای زهی
🔹 رباب بلوچی: سازی زهی و کاسه‌ای که در موسیقی بلوچستان به‌کار می‌رود و برای اجرای موسیقی حماسی و داستانی استفاده می‌شود.
🔹 قیچک جنوب: مشابه قیچک خراسانی اما با تفاوت‌هایی در ساختار و نوع صدادهی که در جنوب ایران به‌خصوص در هرمزگان و چابهار رواج دارد.
ریشه‌های تاریخی موسیقی نوروزی در ایران
موسیقی آیینی نوروز در دوره هخامنشی و اشکانی
نوروز از دوران هخامنشیان به‌عنوان یک جشن ملی با آیین‌های خاص موسیقایی اجرا می‌شده است. در سنگ‌نگاره‌های تخت جمشید، تصاویری از نوازندگان با سازهایی همچون نی، چنگ و بربط دیده می‌شود که نشان‌دهنده‌ی حضور موسیقی در آیین‌های نوروزی این دوران است.
- در منابع تاریخی مانند “التفهیم” ابوریحان بیرونی، اشاره شده که در دربار شاهان هخامنشی، نوروز با اجرای موسیقی همراه بوده و نوازندگان دربار با سرودهای ویژه‌ی سال نو، ورود بهار را جشن می‌گرفتند.
- در دوران اشکانیان، موسیقی نوروزی شکلی از موسیقی بزمی داشت و در مجالس خسروانی اجرا می‌شد. سازهای زهی و بادی مانند تنبور و نی نقش مهمی در این موسیقی داشتند.
موسیقی نوروز در دوره ساسانیان
در دوره‌ی ساسانی، موسیقی نوروزی به اوج شکوفایی رسید و بسیاری از موسیقی‌دانان دربار شاهان ساسانی مانند باربد و نکیسا، قطعات ویژه‌ای برای نوروز می‌نواختند. باربد، نوازنده و آهنگساز دربار خسرو پرویز، قطعاتی را تحت عنوان “خسروانی‌ها” ساخت که برخی از آن‌ها به نوروز اختصاص داشتند.
🔹 قطعات موسیقی نوروزی باربد:
- “نوروز بزرگ”
- “نوروز خردک”
- “سبز بهار”
این قطعات در قالب مقامات خسروانی اجرا می‌شدند و نواختن آن‌ها تا قرون بعدی نیز ادامه یافت.
پیشنهاد می شود مقاله موسیقی در ایران باستان را مطالعه کنید.
موسیقی نوروزی در دوران اسلامی
با ورود اسلام، موسیقی ایرانی دچار تغییراتی شد، اما سنت‌های موسیقایی نوروز همچنان حفظ شد. در دوران عباسیان و آل‌بویه، بسیاری از موسیقی‌دانان ایرانی در دربار خلفا حضور داشتند و موسیقی نوروزی همچنان در محافل اشرافی و عمومی اجرا می‌شد.
- فارابی در کتاب “الموسیقی الکبیر” اشاره کرده که نغمه‌های نوروزی همچنان در جشن‌های مردمی اجرا می‌شود و این موسیقی دارای ساختاری شاد و ریتمیک است.
- صفی‌الدین ارموی، نظریه‌پرداز موسیقی قرن هفتم هجری، در کتاب “ادوار” مقام‌هایی را معرفی کرده که برخی از آن‌ها مرتبط با نوروز بوده‌اند.
منابع پژوهشی درباره موسیقی نوروزی
🔹 “موسیقی نوروزی ایران” – تألیف دکتر محمدتقی مسعودیه
📖 توضیح:
دکتر مسعودیه، موسیقی‌دان و پژوهشگر برجسته‌ی موسیقی قومی ایران، در این کتاب به بررسی موسیقی نوروزی در مناطق مختلف ایران پرداخته است. این کتاب شامل پژوهش‌های میدانی درباره‌ی نوروزخوانی‌های شمال ایران، مقام‌های نوروزی در خراسان و ملودی‌های بهاری در کردستان و بختیاری است.
🔹 “آیین نوروز در موسیقی ایرانی” – تألیف ساسان سپنتا
📖 توضیح:
ساسان سپنتا، که از پژوهشگران برجسته‌ی موسیقی سنتی ایران است، در این کتاب موسیقی مرتبط با نوروز را از دوران کهن تا عصر حاضر بررسی می‌کند. این کتاب شامل تحلیل‌هایی درباره‌ی تصنیف‌های نوروزی در موسیقی دستگاهی ایران و آثار آهنگسازانی مانند روح‌الله خالقی، درویش‌خان و علی‌نقی وزیری است.
🔹 “نغمه‌های بهاری در موسیقی ایرانی” – تألیف پرویز منصوری
📖 توضیح:
این کتاب به بررسی مقام‌های موسیقیایی نوروزی در ایران و ارتباط آن‌ها با موسیقی مقامی شرق می‌پردازد. همچنین، نقش نوروز در شکل‌گیری برخی دستگاه‌های موسیقی ایرانی مانند دستگاه ماهور و نوا مورد تحلیل قرار گرفته است.
🔹 “موسیقی نواحی ایران” – تألیف دکتر محمدرضا درویشی
📖 توضیح:
محمدرضا درویشی، از بزرگ‌ترین پژوهشگران موسیقی نواحی ایران، در این کتاب گسترده به ملودی‌های نوروزی در اقوام مختلف ایران پرداخته است. در این کتاب، نغمه‌های نوروزی گیلان، مازندران، خراسان، کردستان، لرستان و بوشهر مورد بررسی قرار گرفته و نت‌نویسی آن‌ها نیز ارائه شده است.
🔹 “موسیقی نوروزی در جنوب ایران” – تألیف محسن شریفیان
📖 توضیح:
محسن شریفیان، پژوهشگر موسیقی جنوب ایران، در این کتاب به بررسی آیین‌های نوروزی در استان‌های بوشهر، هرمزگان و خوزستان پرداخته است. او به موسیقی‌های بندری و سازهای مرتبط با نوروز مانند نی‌انبان و دمام توجه ویژه‌ای دارد.
موسیقی نوروزی، به‌عنوان یکی از عناصر فرهنگی ایران، از طریق خوانندگان و آهنگسازان مختلف در طول تاریخ حفظ شده است. هر منطقه از ایران، موسیقی خاص خود را برای نوروز دارد و هنرمندان نامداری در زنده نگه داشتن این سنت نقش داشته‌اند. امروز نیز موسیقی نوروزی در اجراهای مدرن و سنتی ادامه دارد و همچنان بخشی از جشن‌های ایرانی است.
مطالب زیر را حتما مطالعه کنید
برترین استودیو های ضبط موسیقی
بررسی جامع تفاوت ارگ و کیبورد
برنامه ای مؤثر برای تمرین ساز در نوروز
۱۰ آهنگ معروف گیتار که هر گیتاریست باید بلد باشد: از مبتدی تا پیشرفته
آیا موسیقی شما را باهوش‌تر می‌کند؟ بررسی علمی تاثیر موسیقی بر ذهن!
