نوروز در نگارگری ایرانی؛ از شاهنامه کهن تا مینیاتورهای معاصر

نوروز، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین جشن‌های ایرانی، در طول تاریخ همواره جایگاه ویژه‌ای در هنر و فرهنگ ایران داشته است. یکی از مهم‌ترین عرصه‌هایی که این آیین با آن پیوند خورده، هنر نگارگری (مینیاتور ایرانی) است. از شاهنامه فردوسی تا آثار مینیاتوری معاصر، نقش نوروز در نگارگری ایرانی به‌وضوح قابل مشاهده است. در این مقاله، به بررسی جامع این موضوع پرداخته و به تمامی جنبه‌های مرتبط با آن خواهیم پرداخت

نوروز در سنت‌های تصویری ایران

نگارگری ایرانی، که اوج آن در دوره‌های تیموری، صفوی و قاجار دیده می‌شود، همواره در تلاش بوده است تا مفاهیم فرهنگی و آیینی ایران را به تصویر بکشد. نوروز، به‌عنوان جشنی که نماد نو شدن، زایش و تجدید حیات است، در بسیاری از آثار نگارگری نقش داشته است.

🔹 مهم‌ترین جلوه‌های نوروز در نگارگری ایرانی:

نمایش بارگاه شاهان در روز نوروز
تصاویر آیین‌های سنتی، مانند جشن‌های درباری و عمومی
به تصویر کشیدن بهار و طبیعت زنده در پس‌زمینه آثار
ترسیم صحنه‌هایی از شاهنامه که مرتبط با نوروز هستند
نمایش هفت‌سین، هدیه دادن و شادمانی مردم در نوروز

نوروز در شاهنامه و تأثیر آن بر نگارگری ایرانی

نوروز در فرهنگ ایرانی ریشه‌ای کهن دارد و شاهنامه فردوسی یکی از مهم‌ترین متونی است که این جشن را به‌عنوان یک رویداد تاریخی، اسطوره‌ای و حماسی روایت می‌کند. این روایت‌ها الهام‌بخش بسیاری از آثار نگارگری ایرانی شده‌اند، به‌ویژه در دوره‌های تیموری، صفوی و قاجار، که هنرمندان نگارگر از داستان‌های شاهنامه برای خلق مینیاتورهای باشکوه استفاده کرده‌اند. سه مورد از مهم‌ترین داستان‌هایی که در شاهنامه با نوروز گره خورده‌اند و تأثیر عمیقی بر نگارگری ایرانی داشته‌اند عبارت‌اند از:

جمشید و پیدایش نوروز

در شاهنامه، نوروز با داستان جمشید، پادشاه پیشدادی، گره خورده است. فردوسی روایت می‌کند که جمشید پس از پیروزی بر دیوان و گسترش تمدن، دستور می‌دهد تختی زرین برای او بسازند. هنگامی که او بر این تخت می‌نشیند، دیوان او را به آسمان می‌برند و او در اوج آسمان‌ها ظاهر می‌شود. مردم با دیدن این صحنه، این روز را “نوروز” نام‌گذاری می‌کنند و آن را جشن می‌گیرند:

“جهان انجمن شد بر تخت اوی
فرو مانده از فره بخت اوی
به جمشید بر، گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند”

این داستان تأثیر بسزایی در نگارگری ایرانی داشته است. یکی از معروف‌ترین مینیاتورهایی که این روایت را به تصویر کشیده، اثری از مکتب هرات است که جمشید را بر تخت زرین نشان می‌دهد، در حالی که دیوان و فرشتگان در اطراف او حضور دارند و مردم از پایین به او ادای احترام می‌کنند.

نوروز و پادشاهی کیخسرو

کیخسرو، یکی از برجسته‌ترین شاهان کیانی در شاهنامه، پس از سال‌ها نبرد با افراسیاب، در نهایت بر او پیروز می‌شود و پس از تثبیت حکومت، جشن بزرگی به مناسبت نوروز برپا می‌کند. این بخش از شاهنامه تأکید زیادی بر آیین‌های نوروزی، همچون قربانی کردن، آتش‌افروزی و جشن‌های مردمی دارد. در نگارگری ایرانی، این صحنه معمولاً با پادشاهی کیخسرو بر تخت سلطنت، حضور درباریان و جشن و پایکوبی همراه است. یکی از زیباترین نسخه‌های نگارگری مربوط به این داستان در نسخه‌ی شاهنامه تهماسبی دیده می‌شود که با رنگ‌های درخشان و جزئیات ظریف، شکوه این جشن را بازتاب می‌دهد.

سیاوش و جشن نوروز در توران

یکی از تراژیک‌ترین داستان‌های شاهنامه که با نوروز پیوند دارد، سرنوشت سیاوش است. او که به ناحق متهم شده بود، برای اثبات بی‌گناهی‌اش از میان آتش عبور می‌کند و سپس از ایران به دربار افراسیاب پناه می‌برد. در توران، افراسیاب به احترام او جشن نوروز را برگزار می‌کند، اما در نهایت، بر اثر دسیسه‌چینی گرسیوز، سیاوش کشته می‌شود. این داستان تأثیر عمیقی در نگارگری ایرانی داشته است. یکی از معروف‌ترین نقاشی‌های مربوط به این بخش، سیاوش را در حال گذر از آتش نشان می‌دهد، که با ترکیب رنگ‌های قرمز و طلایی، حس قدرت و تراژدی این صحنه را به تصویر می‌کشد.

تأثیر دوره‌های مختلف تاریخی بر نحوه به تصویر کشیدن نوروز

هر دوره تاریخی، سبک خاصی از نگارگری را به همراه داشته است که در نحوه نمایش نوروز نیز تأثیر داشته است.

🔹 دوره ایلخانی (قرن ۱۳ و ۱۴ میلادی):

توجه به ظرافت و جزئیات در نگارگری
استفاده از المان‌های مغولی در ترکیب با آیین‌های ایرانی
نمایش شکوه درباری نوروز در نسخه‌های مصور

🔹 دوره تیموری (قرن ۱۵ میلادی):

توجه ویژه به داستان‌های شاهنامه و صحنه‌های نوروزی
افزایش تأکید بر طبیعت و رنگ‌های زنده در پس‌زمینه نگارگری‌ها
جزئیات فراوان در چهره‌ها، لباس‌ها و معماری

🔹 دوره صفوی (قرن ۱۶ و ۱۷ میلادی):

اوج هنر نگارگری در ایران
نمایش جشن‌های نوروزی با ترکیب رنگ‌های طلایی و لاجوردی
طراحی پیچیده‌تر و روان‌تر، با تمرکز بر چهره‌های انسانی
🔹 دوره قاجار (قرن ۱۹ میلادی):
- گرایش به سبک‌های واقع‌گرایانه‌تر
- تأثیرپذیری از هنر اروپایی در نمایش صحنه‌های نوروزی
- استفاده از رنگ‌های گرم و طبیعی‌تر

نمادها و المان‌های نوروزی در نگارگری ایرانی

یکی از مهم‌ترین این آیین‌ها، جشن نوروز است که در آثار نگارگران از دوره‌های مختلف تاریخی دیده می‌شود. در این میان، نمادهای مرتبط با نوروز همچون هفت‌سین، طبیعت بهاری، بزم‌های درباری، آتش و روشنایی، موسیقی و جشن، در بسیاری از آثار نگارگری ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارند. این نمادها نه‌تنها به بازنمایی یک واقعه تاریخی یا فرهنگی کمک کرده‌اند، بلکه حامل مفاهیم عمیق اسطوره‌ای و نمادین نیز بوده‌اند. در ادامه، این نمادها را از منظر تاریخی و هنری به تفصیل بررسی می‌کنیم.

هفت‌سین و سفره نوروزی در نگارگری ایرانی

هرچند نمایش مستقیم هفت‌سین در نگارگری سنتی ایرانی چندان رایج نیست، اما برخی از نمادهای آن به‌صورت پراکنده در آثار هنری دیده می‌شود. سبزه، سیب، سمنو، سنجد، سکه و دیگر اجزای هفت‌سین، به‌صورت غیرمستقیم در تصاویر جشن‌های نوروزی به کار رفته‌اند.

نمونه‌های تاریخی:

در نسخه‌های مصور شاهنامه، اغلب در صحنه‌های جشن و بزم، ظروفی پر از میوه و غذا دیده می‌شود که می‌توان آن‌ها را بازتابی از آیین‌های نوروزی دانست.
در برخی از نگارگری‌های دوران صفوی، می‌توان نشانه‌هایی از چیدمان سفره‌های آیینی را مشاهده کرد. به‌عنوان مثال، در برخی از نسخه‌های دیوان حافظ، ظروف پر از میوه و سبزه به‌عنوان نمادی از بهار و باروری به تصویر کشیده شده‌اند.
در آثار قاجاری که از نوروز الهام گرفته‌اند، نمایش سفره‌های پر از خوراکی‌ها و نشانه‌های رونق اقتصادی درباریان، بیش از پیش مشهود است.

طبیعت بهاری: درختان، گل‌ها و شکوفه‌ها

بهار و زایش دوباره طبیعت یکی از مهم‌ترین مفاهیمی است که در نگارگری ایرانی، مخصوصاً در آثار مرتبط با نوروز، تجلی یافته است. در بیشتر مینیاتورهای ایرانی که جشن‌ها را به تصویر کشیده‌اند، پس‌زمینه پر از درختان شکوفه‌دار، سبزه‌زارها و گل‌های رنگارنگ است.

بررسی هنری و نمادین:

در نگارگری‌های مکتب هرات (دوره تیموری)، مناظر طبیعی به‌شدت مورد توجه بودند. در این آثار، بهار با درختان پرشکوفه، جویبارهای جاری و فضای سبز زنده شده است.
در دوره صفوی، باغ‌های ایرانی به‌عنوان یکی از نمادهای بهشت، نقش برجسته‌ای در نگارگری پیدا کردند. باغ‌هایی که جشن‌های نوروزی در آن‌ها برگزار می‌شدند، در پس‌زمینه بسیاری از آثار آن دوره دیده می‌شوند.
در دوره قاجار، گرایش به طبیعت‌گرایی افزایش یافت و مناظر نوروزی با جزئیات بیشتری نمایش داده شدند.

بزم‌های نوروزی: شاهان، درباریان و جشن‌های مردمی

یکی از پررنگ‌ترین نمادهای نوروز در نگارگری ایرانی، نمایش بزم‌های باشکوه درباری است. این جشن‌ها که اغلب با موسیقی، رقص و پذیرایی همراه بودند، در نسخه‌های مصور شاهنامه و دیگر آثار نگارگری به تصویر کشیده شده‌اند.

ویژگی‌های این بزم‌ها در نگارگری:

در نسخه‌های مختلف شاهنامه، مانند شاهنامه شاه طهماسبی، نوروز با حضور شاه در بارگاه و پذیرایی از مهمانان نمایش داده شده است.
در دوره تیموری، تصاویر جشن‌های نوروزی اغلب در قصرهای مزین به کاشی‌کاری و نقوش هندسی ایرانی-اسلامی به تصویر کشیده شده‌اند.
در دوره صفوی، تأکید بر نمایش شکوه و جلال جشن‌ها بیشتر شد و مینیاتورها جزئیات بیشتری از لباس‌های فاخر، پرده‌های مخملین، فرش‌های دست‌بافت و ظروف زربفت را نشان می‌دهند.

آتش و روشنایی در نگارگری نوروزی

آتش در فرهنگ ایرانی، نماد پاکی، زندگی و روشنگری است و در جشن‌های نوروزی نقشی کلیدی دارد. یکی از جلوه‌های برجسته نوروز، چهارشنبه‌سوری است که در نگارگری‌های ایرانی نیز بازتاب داشته است.

بررسی تاریخی و هنری:

در برخی از نگارگری‌های تیموری و صفوی، صحنه‌هایی از برپایی آتش و عبور افراد از روی آن دیده می‌شود که احتمالاً اشاره‌ای به آیین‌های مرتبط با چهارشنبه‌سوری و نوروز است.
در نگارگری‌های دوران قاجار، صحنه‌های عمومی‌تر از مردم در حال روشن کردن مشعل‌ها یا حضور در جشن‌های خیابانی دیده می‌شود.
در برخی از نسخه‌های شاهنامه، داستان‌هایی مانند عبور سیاوش از آتش به‌عنوان یک نماد تطهیر و ارتباط آن با آیین‌های نوروزی نمایش داده شده‌اند.

موسیقی و رقص‌های نوروزی در نگارگری ایرانی

یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر نوروز، اجرای موسیقی و رقص‌های آیینی است. در بسیاری از نگارگری‌های ایرانی، نوازندگان و خوانندگان در حال اجرای موسیقی در جشن‌های نوروزی به تصویر کشیده شده‌اند.

بررسی آثار تاریخی:

در نگارگری‌های تیموری و صفوی، معمولاً نوازندگانی که دف، تنبور یا نی در دست دارند، در کنار پادشاه یا مهمانان جشن‌های نوروزی دیده می‌شوند.
در برخی از مینیاتورها، گروه‌های رقاص که لباس‌های رنگارنگ بر تن دارند، در حال اجرای رقص‌های سنتی نمایش داده شده‌اند.
در برخی آثار دوره قاجار، تأثیر موسیقی غربی بر فرهنگ نوروز نیز مشهود است، به‌طوری‌که سازهایی مانند ویولن نیز در کنار سازهای سنتی ایرانی دیده می‌شود.

شاهان و درباریان در حال هدیه دادن در روز نوروز

یکی از رسوم دیرینه نوروز، هدیه دادن به‌ویژه از سوی پادشاهان به درباریان و مردم بوده است. این آیین که در شاهنامه نیز به آن اشاره شده، در نگارگری ایرانی جایگاه خاصی دارد.

بررسی پیشینه هنری:

در شاهنامه بایسنغری، صحنه‌ای از جمشید دیده می‌شود که در حال بخشیدن هدایا به بزرگان دربار است.
در نگارگری‌های صفوی، شاهان روی تخت سلطنت نشسته‌اند و سفیران یا وزرا هدایایی مانند ظروف طلا، پارچه‌های گران‌بها یا کیسه‌های پول را به آن‌ها تقدیم می‌کنند.
در دوره قاجار، این صحنه‌ها در نقاشی‌های دیواری نیز به کار رفتند و جزئیات بیشتری مانند نمایش سکه‌ها و هدایای خاص نوروزی به آثار افزوده شد.

آثار شاخص و هنرمندان برجسته نگارگری ایرانی با محوریت نوروز

شاهنامه دموت (Demotte Shahnameh) – دوره ایلخانی

نگارگر: احمد موسی (احتمالی)، هنرمندان ناشناس تبریز

ویژگی‌های اثر:

این نسخه از شاهنامه، یکی از گران‌بهاترین نسخه‌های مصور شاهنامه در دوران ایلخانی است.
تأکید بر صحنه‌های اسطوره‌ای مانند تاج‌گذاری جمشید، که در روایت‌های شاهنامه به‌عنوان بنیان‌گذار نوروز شناخته می‌شود.
استفاده از رنگ‌های طلایی و لاجوردی برای نمایش جلال و شکوه نوروز در دربار پادشاهان.

اهمیت:

این اثر یکی از قدیمی‌ترین نمایش‌های نوروز در نگارگری ایرانی است که به دلیل جزئیات بالا و سبک هنری ظریف خود مورد توجه پژوهشگران و هنرمندان قرار گرفته است.

شاهنامه بایسنقری – دوره تیموری (۱۵۰۵ م.)

نگارگر: جعفر تبریزی و گروهی از هنرمندان مکتب هرات

ویژگی‌های اثر:

این نسخه از شاهنامه، که به دستور شاهزاده بایسنغر میرزا نگاشته شد، شامل مینیاتورهایی از جشن‌های پادشاهی، از جمله نوروز است.
ترکیب‌بندی دقیق و استفاده از پرسپکتیو ایرانی که صحنه‌های نوروزی را با دقت نمایش می‌دهد.
نمایش دربار شاهان ایرانی در حال برگزاری آیین‌های نوروزی مانند هدیه دادن و بزم‌های بهاری.

اهمیت:

شاهنامه بایسنغری یکی از مهم‌ترین نسخ خطی نگارگری تیموری است که نشان‌دهنده اوج هنر نگارگری ایرانی در نمایش مناسبت‌های فرهنگی مانند نوروز است.

شاهنامه شاه طهماسبی – دوره صفوی (۱۵۲۵ م.)

نگارگر: سلطان محمد، میر مصور، میرزا علی و دیگر هنرمندان مکتب تبریز-صفوی

ویژگی‌های اثر:

نمایش صحنه‌های نوروزی درباری، با جزئیات بیشتر نسبت به نسخه‌های قبلی.
استفاده از طیف وسیعی از رنگ‌ها و ترکیب‌بندی پیچیده برای نشان دادن جشن‌های نوروزی در کاخ‌های سلطنتی.
نمایش صحنه‌های طبیعت بهاری که حال‌وهوای نوروز را تداعی می‌کند.

اهمیت:

این نسخه، یکی از شاهکارهای نگارگری دوره صفوی است که توجه ویژه‌ای به عناصر نوروزی در داستان‌های شاهنامه دارد.

دیوان حافظ مصور – دوره صفوی (۱۶۰۵ م.)

نگارگر: رضا عباسی و شاگردانش

ویژگی‌های اثر:

ترکیب اشعار حافظ در ستایش بهار و شادی‌های نوروزی با تصاویر مینیاتوری.
نمایش درباریان و مردم عادی در حال نوشیدن شراب نوروزی و جشن گرفتن.
تأثیر سبک اروپایی در چهره‌پردازی و استفاده از رنگ‌های شفاف.

اهمیت:

نگارگری ایرانی این نسخه از دیوان حافظ نمونه‌ای از پیوند شعر و نقاشی در نمایش آیین‌های نوروزی است.

نقاشی‌های رنگ‌روغن قاجاری – دوره قاجار (۱۸۰۰ م. به بعد)

هنرمندان برجسته: صنیع‌الملک، کمال‌الملک، محمود خان ملک‌الشعرا

ویژگی‌های آثار:

تغییر سبک نگارگری از مینیاتور به نقاشی‌های واقع‌گرایانه‌تر.
نمایش صحنه‌های جشن نوروز در دربار ناصرالدین‌شاه و دیگر شاهان قاجار.
تأثیر هنر اروپایی در پرسپکتیو و استفاده از سایه‌روشن.
اهمیت:
در این دوره، نوروز به‌طور مستقیم در نقاشی‌ها به تصویر کشیده شد، و بسیاری از آثار به‌صورت دیواری یا تابلوهای رنگ‌روغن موجود هستند.

سؤالات متداول درباره نوروز در نگارگری ایرانی

چرا در برخی آثار نگارگری ایرانی هفت‌سین به‌طور مستقیم نمایش داده نمی‌شود؟

در نگارگری ایرانی، نمادهای نوروزی معمولاً به‌صورت غیرمستقیم نمایش داده می‌شوند. به‌عنوان مثال، سبزه و گل‌ها نماد سرسبزی و زایش هستند، و سفره‌هایی که در مینیاتورها دیده می‌شوند ممکن است نشانه‌ای از آیین‌های نوروزی باشند، اما به شکل امروزی هفت‌سین نمایش داده نشده‌اند. در نگارگری‌های معاصر، نمایش هفت‌سین به‌صورت مستقیم بیشتر رایج شده است.

مهم‌ترین نسخه‌های مصور شاهنامه که نوروز را نمایش داده‌اند، کدام‌اند؟

برخی از مشهورترین نسخه‌های مصور شاهنامه که صحنه‌های نوروزی در آن‌ها دیده می‌شود، عبارت‌اند از:

شاهنامه دموت (Demotte Shahnameh) از دوره ایلخانی
شاهنامه بایسنغری از دوره تیموری
شاهنامه شاه طهماسبی از دوره صفوی
شاهنامه قاجاری که تأثیرات هنر اروپایی در آن مشهود است

چه تفاوتی بین نگارگری سنتی ایرانی و نقاشی‌های مدرن در نمایش نوروز وجود دارد؟

در نگارگری سنتی، نوروز اغلب به‌صورت نمادین و با ترکیب رنگ‌های طلایی، لاجوردی و قرمز نمایش داده می‌شد، درحالی‌که در نقاشی‌های مدرن از رنگ‌های متنوع‌تر و تکنیک‌های جدید استفاده می‌شود.
در آثار مدرن، نوروز با جزئیات بیشتری مانند چیدن سفره هفت‌سین، دید و بازدیدهای خانوادگی و جشن‌های خیابانی نمایش داده می‌شود.

نوروز از دیرباز یکی از مهم‌ترین آیین‌های ایرانی بوده و در نگارگری ایرانی جایگاهی ویژه دارد. از شاهنامه فردوسی تا آثار مدرن، این جشن با جلوه‌هایی از طبیعت، شادی مردم و آیین‌های درباری نمایش داده شده است. هنرمندان نگارگر از نمادهای فرهنگی و اسطوره‌ای برای به تصویر کشیدن نوروز بهره برده‌اند و همچنان این سنت در هنرهای تجسمی ایران زنده است.